İslam maliyyəsi, faizsiz maliyyə prinsiplərinə uyğun şəkildə aparılan bankçılıq sistemini və fəaliyyətlərini təsvir edən bir anlayışdır. İslam maliyyəsi çərçivəsində aparılan bütün əməliyyatların İslami təlimlərə uyğun olması vacibdir. İslami və ənənəvi maliyyə qurumlarının fəaliyyətləri bir-biri ilə kəsişə və ya oxşarlıqlar göstərə bilər.
İslam inancında maliyyə və ticarət fəaliyyətləri üçün qüvvədə olan, olduqca dəqiq qaydalar və prinsiplər mövcuddur. İslam maliyyəsinin yaranması VII əsrin əvvəllərinə təsadüf edir. Tarixdəki ilk İslam maliyyə qurumu isə Hz. Ömər tərəfindən qurulan və Beyt-ül Mal adlı dövlət xəzinəsi olaraq qəbul edilir. XII və XVIII əsrlər İslam maliyyəsinin təsirli olduğu illər idi. XVIII əsrdən sonra İslam maliyyəsi tədricən aradan qalxmışdır. Lakin XVIII əsrdə belə İslam maliyyəsinə əsaslanan müqavilələrdən istifadə edilməyə davam edilmişdir, yəni sadəcə təsirini itirdiyi deyilə bilər. Osmanlı İmperiyasının süqutu, ənənəvi maliyyə qurumlarının Qərb anlayışında hakim olması və Avropada maliyyə sektorunun inkişafı kimi səbəblər buna yol açan əsas amillər arasındadır. XX əsrin ortalarından sonra müasir İslam maliyyəsi yenidən inkişaf etməyə başlayır.
Bəs, İslam maliyyəsinin məqsədləri və işləmə qaydaları nədir? Dünyada İslam FinTech sahəsində hansı işlər görülür? Gəlin, bu sualları birlikdə cavablandıraq.
İslam Maliyyə Sistemi Necə İşləyir?
İslam maliyyəsinin əsas qaydalarından biri, riba (faiz) içərən bütün əməliyyatların aradan qaldırılmasıdır. Pulun dəyər qazanması və ya kapital üzərində pul qazanmaq anlayışı ilə irəliləyən fəaliyyətlərə icazə verilmir. Çünki İslam maliyyəsi çərçivəsində tək başına pulun bir dəyəri yoxdur. Pul bir mübadilə vasitəsi olaraq fəaliyyət göstərməlidir. Həmçinin, ticarət həyatında da risk paylaşımı əsas olduğundan faizə icazə verilmir.
Buna görə də, islam maliyyəsində faizli kredit cinsindən kreditor və borclu münasibətləri də mövcud deyil. Tərəflər, maliyyələşməyə səbəb olan investisiyanın mənfəət və zərərini paylaşacaqları bir tərəfdaşlıq qurmaq məcburiyyətindədirlər. Başqa sözlə, tərəflər risk paylaşımı edirlər. Lakin sadəcə tərəfdaşlıq yoxdur, alqı-satıma əsaslanan maliyyələşmələr də mövcuddur.
Ənənəvi maliyyə qurumları isə riskin ötürülməsinə əsaslanan əməliyyatlar həyata keçirirlər. İslam maliyyəsində investorlar maliyyə qurumlarının tərəfdaşları olduqları üçün borc və kapital xüsusiyyətlərini bir arada daşıyır. Bu səbəbdən İslam maliyyəsi çərçivəsində həyata keçirilən fəaliyyətlərin çoxu maliyyələşmənin əsaslandırılacağı aktivlərə dayanmaq məcburiyyətindədir. Bu vəziyyət, İslam maliyyə qurumlarının bir investor kimi fəaliyyət göstərməsini təmin edir.
İslam maliyyə qurumları, İslam hüququnda qadağan edilən və ya halal sayılmayan məhsulların ticarətini edən şirkətləri mövzu almırlar.
Digər tərəfdən, İslam maliyyəsində qeyri-müəyyənliyə yer yoxdur. İslam maliyyəsinin əsas prinsiplərindən biri olan “Gharar” da qeyri-müəyyənlik qadağasını təsvir edir. Müqavilələrdə qiymət, şərtlər, mövzu və müddət kimi bütün elementlər mütləq şəkildə müəyyən edilməlidir.
İslam Maliyyəsinin Məqsədləri Nələrdir?
- Haram fəaliyyətlər həyata keçirən bütün müəssisələrdən çəkinərək yalnız halal fəaliyyətləri dəstəkləmək.
- İslam hüququna uyğun maliyyə xidmətləri təqdim etmək.
- Qeyri-müəyyənlik və riba olmayan fəaliyyətlər həyata keçirmək.
- Pulu bir mal olaraq istifadə edən və bu şəkildə gəlir əldə etməyi hədəfləyən bütün maliyyə əməliyyatlarından çəkinmək.
- İnsan cəhdlərini kapitaldan üstün tutmaq.
- Gəliri ədalətli şəkildə İslam hüququnun qaydalarına uyğun olaraq bölüşdürməyi əsas alaraq resursların səmərəli istifadəsini önə çəkmək.
- İslam maliyyəsi, qiymətləndirmə və ödənilməsində ədaləti və haqqaniyyəti ön planda tutmaq.
- Yığım sahibi şəxs və müəssisələri iqtisadiyyatın inkişaf etdirilməsinə təşviq etmək.
- İstehsalı dəstəkləmək.
- Etik, əxlaqi və sosial baxımdan məsuliyyətli bir anlayış sürdürmək.
Dünyadan İslam FinTech Nümunələri
“Finansal texnologiya” termininin qısaldılmış forması olan “FinTech”, maliyyə innovasiyaları inkişaf etdirmək üçün texnoloji inkişaflardan yararlanan yeni maliyyə sənayesini ifadə edir. FinTech-lərin əsas məqsədi, müştəri təcrübəsini və geri bildirimləri önə alaraq əlçatan və həyatı asanlaşdıran xidmət və məhsullar təqdim etməkdir. Günümüzdə, dünya miqyasında təxminən 120 fərqli İslam FinTech mövcuddur. İslam FinTech-lər müsəlmanların əsas maliyyə problemlərinə diqqət yetirərək bu problemləri həll etmək üçün məhsul və xidmətlər inkişaf etdirməyi hədəfləyirlər. Dünyada ön plana çıxan İslam FinTech nümunələrini bu şəkildə sıralaya bilərik:
- İngiltərə mərkəzli Yielders, kütləvi daşınmaz əmlak almaq və kirayə gəlirini paylaşmaq üzərinə qurulu bir platformdur. Beləliklə, kiçik investorlar üçün də mənfəət gətirən imkanlar təqdim edir. Yielders investorları məskunlaşmış və ticari mülkləri aldıqdan sonra 2-5 il ərzində daha kiçik investorlara kirayə verir.
- Böyümək üçün maliyyə dəstəyinə ehtiyac duyan KOB-lar üçün bir platform olan Kapital Boost, Sinqapur mərkəzlidir. Kütləvi maliyyələşdirmə üzərinə fəaliyyət göstərən Kapital Boost-da murabaha və mudaraba üsulları vasitəsilə KOB-ların qısa müddətli maliyyələşmə ehtiyacı təmin edilir.
- Sinqapur mərkəzli bir digər İslam FinTech olan EthisCrowd, eyni zamanda bu sahədə fəaliyyət göstərən ilk kütləvi maliyyələşdirmə platformudur. İnvestorların minimum 250 dollar ilə daxil olduğu platformda qlobal investisiya portfeli yaradılır.
- Malayziya mərkəzli ScolaFund, təhsil ehtiyaclarını qarşılayamayan tələbələrə təqaüd vermək istəyən bağışçıları bir araya gətirən bir platformdur. 25 ölkədə fəaliyyət göstərən ScolaFund, toplanan bağışları birbaşa universitetlərə və tələbələr adına təqdim edir.
İslam FinTech-lər, müsəlmanların maliyyə ehtiyaclarını qarşılamaq və problemlərə həll yolları təqdim etməklə yanaşı, dini vəzifələrin yerinə yetirilməsi baxımından da asanlıq təmin etməyi əsas götürür. Təqaüd və ya zəkat vermək və ya bağış etmək üzərinə irəliləyən platformlar da bu məqsədə nümunə təşkil edir. İslam FinTech-lərin gələcək illərdə daha da inkişaf etməsi və investisiya alması gözlənilir.
Qaynaq: Kuveytturk