Hənəfi fiqhində əqdin əmələ gəlməsi ilə bağlı şərtlərlə yanaşı, əlavə olaraq “səhhət/ etibarlılıq şərtləri” də vardır. Bu şərtlərdən bir qismi bütün əqdlər üçün tələb olunan şərtlər, bir qismi isə, sadəcə, müəyyən əqdlər üçün tələb olunan şərt lərdir. Məsələn, nikah müqaviləsində şahidlərin tələb olunması yalnız bu əqdə xasdır. Ona görə də, burada bu kimi şərtlər yox, bütün əqdləri maraqlandıran şərtlər qeyd edilərək izah olunacaqdır:
1. Verilən əvəzlər məlum olmalıdır: müqavilənin etibarlılıq şərtlərinin başında əvəzlərin mə lum olması şərti gəlir. Belə ki, müqavilənin eti barlı olması üçün verilən əvəzlər anlaşılmazlığa səbəb olmayacaq dərəcədə məlum olmalıdır. Əgər müqavilədə tərəflər arasında həll edilməsi olduqca çətin olan bir anlaşılmazlığa yol verən qeyri-müəyyənlik olarsa, sözügedən müqavilə fasid olar və fiqhdə buna “fahiş cəhalət/həddindən artıq qeyri-müəyyənlik” adı verilir. Məsələn, bir şəxs qoyun sürüsündən hər hansı bir qoyunu müəyyən etmədən birini satarsa, bu, fahiş cəhalət hesab olunur. Çünki bu kimi hallarda qoyun müəyyən edilmədiyi üçün cılız bir qoyun verilmək istənə bilər, satın alan da eyni səbəbdən daha yaxşı bir qoyun seçib götürmək istəyər. Beləliklə də, onlar arasındakı anlaşılmazlıq münaqişəyə və mübahisəyə səbəb olar. Bundan başqa, əvəzlərin xüsu siyyətlərinin bilinməsi isə etibarlılıq yox, lüzum/ bağlayıcılıq şərtidir.
2. Qeyri-müəyyən olmamalıdır: müqavilə həddindən artıq risk, şübhə və qeyri-müəyyənlikdən uzaq olmalıdır. Bu şərt həm yuxarıdakı şərti tamamlayır, həm də bu şərt sayəsində tərəflər gözlənməyən risk və zərərdən qorunmuş olurlar. Bu şərtlə bağlı cəhalət, qəbn və qərar terminləri mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Aşağıda sözügedən terminlərin hər biri təfərrüatı ilə izah olunacaqdır.[1]
3. Qeyri-məşru (halal olmayan) şərtlər irəli sürülməməlidir: müqavilə bağlanan zaman birtərəfli fayda təmin edən, müqaviləni risk altında qoyan və qeyri-müəyyənliyə sürükləyən, qeyriməşru olan, müqavilənin mahiyyəti və məqsədinə, eləcə də adət-ənənəyə zidd olan şərtlər də fasid şərt kimi qəbul olunur.
Tərəflərin müqavilə bağlayarkən irəli sür dükləri şərtlər “təliqi” və “təqyidi” olmaqla iki növdür. “Təliqi” şərt müqavilənin meydana gəlməsi və bağlanması ona bağlı olan şərtdir. Məsələn, “uşağım olarsa, evimi sənə 20 min manata satdım” kimi bir alğı-satqı müqaviləsi bağlandıqda, əqdin reallaşması və nəticələr əmələ gətirməsi dəqiq olmayan bir hadisəyə bağlanmış olur. İslam hüququ mülkiyyətin başqasının adına keçirilməsi ilə nəticələnən əqdlərin təliqi şərtlərə bağlana bilməyəcəyi əsasını qoymuşdur. Çünki bu kimi əqdlərlə güdülən məqsədlə təliqi şərt ziddiyyətlik təşkil edir.
“Təqyidi” şərt müqavilənin meydana gəlməsi ilə bağlı olmayan, müqavilə bağlandıqdan sonra meydana gətirəcəyi nəticələrlə əlaqədar olan, yəni müəyyən qədər məhdudiyyət və ya əlavə nəticələr əmələ gətirən bir şərtdir.
Hənəfilərə görə təqyidi şərtlərin əqdə təsiri:
1. Əqdi pozmayan mötəbər şərt
Müqavilənin bağlanması ilə meydana gələn hüquq və öhdəliklər çərçivəsinə daxil olan, yaxud bunu gücləndirən, ya da adət-ənənə halına gəlmiş şərtlər mötəbərdir və müqaviləyə har hansı mənfi təsiri yoxdur. Bu kimi şərtlərin müxtəlif nümunələri var:
a. Satıcı satdığının əvəzini alana qədər satdığı malı özündə saxlamaq şərti ilə müqavilə bağlayarsa, bu müqavilə və qoşduğu şərt etibarlıdır. Çünki qoşduğu şərt onsuz da əqdin gərəyi olan bir öhdəlikdir.
b. Rəhn (girov) və ya kəfalət (zaminlik) şərti ilə bağlanan müqavilə və qoşulan şərt etibarlıdır. Çünki sözügedən şərtlər müqavilənin gərəyi olan öhdəliklərdən biri olan əvəzin verilməsinin zəmanətidir.
c. Sifariş verilən mebelin yığılması şərti ilə bağlanan müqavilələr, bu kimi şərtlər adət-ənənə olaraq yerləşdiyi üçün etibarlıdır və bu şərtlərə əməl olunmalıdır.
2. Etibarsız olan, lakin müqaviləni də pozmayan şərt
Tərəflərdən birinə müqavilənin gərəkdirmədiyi bir mənfəət gətirməyən şərt hökmsüzdür və bu kimi şərtlərlə bağlanan müqavilə etibarlıdır. Məsələn, bir şəxs öz evini başqasına satmamaq şərti ilə başqa birisinə satarsa, bu müqavilədə təq yidi şərt qoşulmuş olar. Bu kimi şərtlər etibarsızdır, lakin tərəflərdən birinə əlavə bir mənfəət təmin etmədiyi üçün müqaviləyə təsir göstərmir və nəticə etibarilə onu etibarsız etmir. Ona görə də, sözügedən müqavilə etibarlıdır, lakin həmin evi alan şəxs qoşulan şərtə əməl etmək məcburiyyətində deyil.
3. Həm müqaviləni pozan, həm də etibarsız olan şərt
Səhih şərtin xüsusiyyətlərini daşımayan, bununla yanaşı, tərəflərdən birinə əlavə bir mənfəət təmin edən şərt həm etibarsızdır, həm də bağlanan müqaviləni etibarsız edir. Məsələn, içində bir ay oturduqdan sonra təhvil vermək üzrə evi, bir il əkib-becərdikdən sonra təhvil vermək üzrə torpaq sahəsini satmaq, qiymətindən əlavə olaraq bir hədiyyə vermək, yaxud qızını özü ilə evləndirməsi şərti ilə bir malı satmaq kimi hallara etibarsız şərtləri misal gətirmək olar. Sözügedən məsələ ilə bağlı hənəfilərin dəlilləri aşağıdakılardır:
1. Nəqli dəlil: Hz. Peyğəmbər (s.ə.s) bir icab (təklif) və qəbul içində (səfqədə) iki müqavilənin, yəni həm alğı-satqı, həm də icarəni, eləcə də həm alğı-satqı, həm də şərt qoşmanı qadağan etmişdir.[2] Məsələn, bir müddət oturduqdan sonra təhvil vermək şərti ilə evini satan şəxs alğı-satqı müqaviləsini bağlayan zaman eyni vaxtda adını çəkmədən bir icarə müqaviləsi, yaxud da bir ariyət müqaviləsi bağlamış olur. Yəni, oturmanın müqabilində bir əvəz verir, yaxud da puldan düşürsə, bir icarə müqaviləsi, əks təqdirdə, ariyət müqaviləsi bağlamış olur. Yuxarıda qeyd edilən hədis, məhz bu kimi müqavilələri qadağan edir.
2. Qiyas dəlili: tərəflərdən birinə qarşılığı olmayan əlavə mənfəət təmin edən şərt qoşularaq bağlanan müqavilələrin faizli müqavilələrlə ox şarlığı vardır. Çünki mənfəəti təmin edən tərəf bunun müqabilində hər hansı bir şey vermir və verdiyinin qarşılığını alarkən onunla birgə əlavə olaraq mənfəət əldə etmək istəyir. Məhz bu, faizdir, yaxud bu kimi hallarda faiz ehtimalı və şübhəsi vardır.
Onu da qeyd etmək lazımdır ki, Hənəfi məzhə binin mənimsədiyi istehsan prinsipi ehtiyacı zərurət hesab etdiyi və zərurət halını istisna kimi qəbul etdiyi üçün, adət-ənənə halına gələn bu cür şərtləri caiz hesab etmiş və hüquq münasibətlərinə asanlıq gətirmişdir. Zəmanəmizdə də meyvələrin yığılıb verilməsi şərti ilə satılması, parçanın tikilib təhvil verilməsi şərti ilə alınması kimi yerləşən çoxlu saydakı adət-ənənələr Hənəfi məzhəbi tərəfindən caiz hesab edilmişdir.[3]
Digər məzhəblərdə şərtlərin müqaviləyə təsiri:
Bu məsələdə Şafei məzhəbi Hənəfi məzhəbinə, Maliki məzhəbi də Hənbəli məzhəbinə yaxın olduğu üçün burada yalnız Hanbəli məzhəbinin fikirlərini qeyd etmək kifayətdir.
Şərt qoşma məsələsində daha geniş düşünən və sərbəstlik gətirən müctəhidlər yuxarıda qeyd edilən hədisin bəzi isnad nöqtələrində zəiflik olduğunu bildirmişlər. Digərlərinə görə isə, dəqiqləşdirilməyən və tərəddüdlü bağlanan mü qavilələr qadağan edilmişdir. Məsələn, “bu əşyanı nağd yüz manata, altı ay kreditlə yüz iyirmi manata satdım” şəklində bir müqavilə bağlanar və hər hansı birinə qərar verildiyi müəyyən edilməzsə, Hz. Peyğəmbərin (s.ə.s) qadağan etdiyi bir əqd də iki müqavilə bağlanmış olar.[4] Sözügedən mü ctəhidlər caiz hesab etdikləri şərtlərdə faiz şübhəsinin olduğunu da qəbul etməmişlər.
Qeyd edək ki, Hənbəli məzhəbində yetişmiş böyük müctəhid İbn Teymiyyənin ictihadı ilə müqavilə və müqavilədə şərt qoşma sərbəstliyi ən geniş halda gündəliyə gətirilmişdir. Belə ki, onun fikrincə, nəslərin və qiyasın etibarsız saymadığı bütün əqdlər və şərtlər etibarlıdır. Müsəlmanların əqdlərinə bağlı qalmalarını, şərtlərə riayət etmələrini əmr edən ayə və hədislər yuxarıdakı hökmün dəlilləridir. Onun şərt qoşma azadlığı və bu mövzudakı məhdudiyyət məsələsi ilə bağlı ictihadı ilə “qanuna, ümumi faydalı mənfəətə və əxlaqa zidd olmayan şərtlər etibarlıdır” kimi qeyd edilən müasir anlayışa gəlib çıxmışdır. Bundan əlavə, əqd və şərtlər ibadət deyil, dünya həyatının gərəkdirdiyi hüquq münasibətləridir. Ona görə də, bunların hamısı prinsip olaraq halal və caizdir. Caiz olduqlarına deyil, haram olduqlarına dair dəlil axtarılmalıdır. Belə olan təqdirdə, haram olması ilə bağlı hər hansı bir dəlil olmayınca, əqd və şərtlərin etibarlılığına hökm olunur. Çünki tərəflər buna razı olmuşlar və əqdlər də razılıq əsasına söykənir. Ancaq bunun iki istisnası vardır:
1. Müqavilənin məqsədinə zidd olan şərtlər: hər bir əqd növünə məxsus ümumi qaydaları var. Tərəflər xüsusi şərtlər irəli sürmədən qaydaya müvafiq olaraq əqdi bağlamışlarsa, burada hər hansı problem yoxdur. Lakin tərəflər xüsusi şərtlər irəli sürmüşlərsə, əqdin ümumi hökmlərinə və məqsədinə zidd olub-olmadığına baxılar. Əgər zidd olarsa etibarsız, əks təqdirdə etibarlıdır. Məsələn, başqa birisinə satmamaq və ya bağışlamamaq şərti ilə bir malı satmaq etibarsızdır. Çünki alğı-satqı müqaviləsi nəticəsində mal qarşı tərəfin mülkiyyətinə keçir və həmin şəxs də mülkiyyətində olan bir şeyi istədiyi kimi istifadə edə bilmə hüququna malikdir. Odur ki, qoşulan şərt müqavilənin ümumi hökmlərinə və məqsədinə ziddir.
2. Nəslərə zidd olan şərtlər: heç bir şərt şəri nəslərə zidd ola bilməz və qadağan edilən bir şeyi halal edə bilməz. Məsələn, İslam faizi haram buyurmuşdur. Ona görə də, faizini vermək şərti ilə borc pul götürmək etibarsızdır.[5]
1. Əhliyyət [6] olmalıdır: əqdlərin tam olaraq bağlanması üçün tərəflər lazımi əhliyyət şərtini daşımalıdırlar. Əhliyyət üçün tələb olunan şərtlər əqdin növünə görə dəyişir. Belə ki, nikah müqaviləsində təmyiz iqtidarına sahib olma və yetkinlik yaşına çatma kifayət olduğu halda, alğı-satqı müqaviləsində tərəflərin rəşid olmaları da tələb olunur. Əhliyyət şərtindəki nöqsanlıq nəticəsində nöqsanlığın növünə görə ya əqdi tamamilə etibarsız edir, ya da əqdin etibarlı olması üçün həmin iradə ifadəsinə valideyn və ya qəyyum kimi qanuni təmsilçinin iradə ifadəsi əlavə olunur.[7] Burada əsas iki mövzu haqqında məlumat veriləcəkdir:
a. Əhliyyəti aradan qaldıran səbəblər: əhliyyəti qismən və ya tamamilə aradan qaldıran səbəblər aşağıdakılardır:
1) Ruhi xəstəlik: razılığın mötəbər olması yaxşını pisdən, faydalı olanı zərərlidən fərqləndirən ağlın olmasına bağlıdır. Xəstəlik səbəbilə ağlı və mühakimə qabiliyyəti pozulmuş şəxslərin iradə ifadələrini, razılıqlarını etibarlı hesab etmək, onların və cəmiyyətin əleyhinə ola biləcəyi üçün, qa nun bu kimi razılıqları etibarsız saymışdır.
Maliki məzhəbinə mənsub olan müctəhidlər is tisna olmaqla, İslam hüquqşünaslarının əksəriyyətinə görə, ruhi xəstələrin hüquq münasibət lərini bilavasitə həyata keçirmə sə la hiyyətləri yoxdur. Mütəmadi olaraq ruhi xəstəlikdən əziyyət çəkənlər təmyiz mərhələsində əvvəlki uşaqlar kimidirlər. Belə ki, onların hüquq münasibətləri tamamilə etibarsızdır. Ancaq vaxtaşırı ruhi xəstəliyə tutulanların isə sağlam vaxtlarında əmələ gətirdikləri hüquq münasibətləri etibarlıdır.
Bundan əlavə, gənc və yaşlı insanlarda müşa hidə olunan xərifləmə (yaşla əlaqəli beynin kütləşməsi, səfehləmək) də əhliyyətə mane olan xəs təliklərdən hesab olunur. Bu xəstəliyə tutulmuş insanlar təmyiz yaşındakı uşaqlar kimidir. Be lə ki, faydalı olan hüquq münasiblətləri etibarlı, zərərli olan hüquq münasibətləri isə etibarsızdır. Hər iki ehtimalı olan hüquq münasibətləri isə valideynlərinin icazəsinə bağlıdır.[8]
2) Səfehlik: İslam hüququnda səfeh “vardövlətini yersiz və ölçüsüz xərcləyən, israfçılıq edən, olduqca sadəlövh və axmaq olduğu üçün öz mənafelərini qoruya bilməyən, asanlıqla aldana bilən” kəsdir. Bunun tam əksi isə “rüşd”dür və bu şəxsə də “rəşid” deyilir.[9]
İslam hüququ israfçılığın fərdə və cəmiyyətə ziyan vuran bir davranış olduğunu bildirmiş və əhliyyətə mane olan hallardan hesab etmişdir. Səfehlik səbəbilə mülki hüquq münasibətlərinə məh dudiyyət qoyulmuş şəxslər təmyiz yaşındakı uşaqlar kimidirlər. Belə ki, faydalı olan hüquq münasibətləri etibarlı, zərərli olan hüquq münasibətləri isə etibarsızdır. Hər iki ehtimalı olan hüquq münasibətləri isə valideynlərinin icazəsinə bağlıdır.[10]
Bundan əlavə, bir şəxsin səfehlik səbəbilə mülki hüquq münasibətlərinə məhdudiyyət qoymaq səlahiyyəti yalnız məhkəməyə məxsusdur və bu, sadəcə hakimin qərarı ilə mümkündür.
Onu da qeyd etmək lazımdır ki, Hənəfi məz həbində səfehin mülki hüquq münasibətlərinə məhdudiyyət gətirilməsi məsələsi ilə bağlı Əbu Hənifənin fərqli rəyi var. Belə ki, onun fikrincə, maldöv lətini qorumaq məqsədilə səfehin hər hansı bir hüquq münasibətinə məhdudiyyət gətirilə bilməz. Onun bütün hüquq münasibətləri etibarlıdır. Ancaq ehtiyat üçün 25 yaşına qədər mal-dövlətini bu kimi şəxslərə verməmək məqsədəuyğundur.[11]
3) Ölümcül xəstəlik: tibb elmi baxımından ölüm təhlükəsi olan xəstəliklərə fiqhdə “mərəzül-mövt/ölüm xəstəliyi/ölümlə nəticələnən xəstəlik” deyilir. Sözügedən xəstəlik insanın işləri ni görməyə mane olan və onu iş görməkdən aciz edərək ölüm qorxusu olan xəstəlikdir. Bu xəstəlik nəticəsində bir il keçmədən insan həyatını dəyişir. Ölümcül xəstəliyə tutulan insanın hüquq münasibətləri ölümlə bağlı edildiyi qəbul edilərək müəyyən məhdudiyyətlər qoyulur.[12] Yəni, ölümcül xəstəliyə tutulanlara hüquqi baxımdan bir sıra məhdudiyyətlərin qoyulma səbəbi, onların sağlam vaxtlarında etmədikləri bir sıra hüquq münasibətlərini icra etmək istəmələri və bunun nəticəsində də alacaqlı, varis kimi şəxslərin zərərə məruz qalmaları ehtimal olunmasıdır.[13] Beləliklə, ölümcül xəstəliyə tutulanların reallaşdırdıqları hüquq münasibətləri ilə ya borclu olduğu şəxslərə, ya da öz varislərinə ziyan vurma təhlükəsi var.
Odur ki, ölümcül xəstəliyə tutulan bir şəxs borcludursa və sahib olduğu var-dövləti borclarını ödəməyə yetmirsə, onun hibə (bağışlama), vəqf kimi başqalarının xeyrinə olan əvəzsiz xeyirxahlıqları yalnız alacaqlıların razılığı ilə etibarlı olur. Əks təqdirdə, etibarsız olur. Həmçinin, hibə məqsədilə hiyləli satışlar da eynilə etibarsızdır. Digər əqdlər isə, məsələn, alğı-satqı və icarə kimi əvəzli olanlar “qəbn” olmadığı təqdirdə etibarlıdır. Çünki bu kimi hüquq münasibətlərində var-dövlətdə hər hansı azalmadan söhbət gedə bilməz.
Bundan əlavə ölümcül xəstəliyə tutulanın vardövləti borclarını ödəməyə kifayət edirsə, onun bağışladıqları vəsiyyət hökmündə olur. Belə ki, vərəsələrdən birinə xəstəlik halında ikən hibə edə bilməməklə yanaşı, yad insanlara etdiyi hibələrin sadəcə olaraq üçdə biri etibarlı olur. Əgər üçdə birdən çox olarsa, həmin üçdə birdən çox olan hissə yalnız varislərin razılıqları ilə etibarlı olur. Əks təqdirdə, yalnız üçdə biri etibarlıdır. Ancaq heç bir varisi olmazsa, hibə etmədə hər hansı məhdudiyyət qoyulmur. Çünki mənafeyi qorunmalı olan hər hansı bir şəxs mövcud deyil.[14]
Ölümcül xəstənin ailə hüququ ilə bağlı hüquq münasibətlərinə gəlincə, onun nikah müqaviləsi bağlaması və boşanması etibarlıdır. Ancaq mehr borcu varsa, qoyduğu mirasdan mehri-misl miqdarında verilməlidir. Onun boşaması isə, yalnız arvadının razılığı ilə etibarlıdır. Əgər razılığı olmadan bain talaqla boşayarsa, xəstəliyinin təsiri ilə arvadını mirasdan məhrum etmək üçün boşadığı qəbul edilərək müəyyən şərtlərlə etibarlı sayılır. Belə ki, hənəfilərə görə, onun razılığı olmadan bain talaqla boşayarsa, talaq etibarlıdır. Ancaq qadın iddə müddəti gözləyərkən kişi ölərsə, heç boşanmamış kimi kişinin varisi olur. Şafeilərə görə, ölümcül xəstəlikdə olsa belə, talaq etibarlıdır və qadın heç bir halda varis olmur. Hənbəlilərə görə, iddə müddəti qurtarsa belə, qadın başqası ilə evlənməmişsə, boşandığı kişinin varisi olur. Maliki məzhəbinə görə isə, başqası ilə evlənsə belə, varisi olur və mirasdan məhrum edilmir.[15]
4) Borcluluq və iflas: borclu olan şəxs üçüncü şəxslərlə əvvəlcədən sözləşmək surətilə alğı-satqı etmə, bağışlama kimi müqavilələrlə malını əlindən çıxarıb borclu olduğu şəxslərə zərər verə bilər. Bu səbəbdən borclunun bir sıra hüquq münasibətlərinə məhdudiyyət qoyma məsələsi bəzi hüquq sis temlərində mövcuddur. İslam hüququnda Əbu Hənifə borc səbəbilə hüquq münasibətlərinə məhdudiyyət qoyulmasını qəbul etməmişdir. Belə ki, onun fikrincə, ağlı yerində olan bir şəxsin hüquq münasibətlərinə borcundan ötrü məhdudiyyət gətirilməsi onun şəxsiyyət və azadlığına ziyan vurur. Sözügedən ziyan onun və ya başqalarının mal baxımından zərərə məruz qalmalarından daha çox əhəmiyyətlidir. Ancaq bu kimi şəxslər həbs edilərək və yaxud başqa cəza tədbirləri ilə borclarını ödəmələri təmin edilməlidir. Bunun müqabilində, İslam hüquqşünaslarının əksəriyyətinə görə isə, borc bəzi hüquq münasibətləri üçün məhdudiyyət səbəbidir, lakin həcr (məhdudiyyət) yalnız hakim qərarı ilə olur.[16]
Odur ki, borcları sahib olduğu var-dövlətdən çox olan və ya ona bərabər olan şəxsin bəzi hüquq münasibətlərinə, borclu olduğu şəxslərin tələbi ilə hakim bir sıra məhdudiyyətlər gətirə bilər. Belə ki, həmin şəxsin bağışlama (hibə), vəqf qurma, hiyləli satış, bazar qiymətindən aşağı qiymətə satış kimi borclu olduğu şəxslərə ziyan vuran mülki hüquq münasibətləri yalnız onların razılığı ilə etibarlıdır.[17]
Onu da qeyd etmək lazımdır ki, borc ucbatından həcrin (mülki hüquq münasibətlərinə məhdudiyyət qoyma) iki əsas səbəbi var:
a) İflas: müctəhidlərin əksəriyyətinə görə, bir şəxsin var-dövləti borcundan çox və ya ona bərabər olarsa, o, iflas etmiş hesab olunmur. Hənəfilərə görə, bərabər olduqda iflas qərarı verilə bilər.
b) Təmərrüd: borcu qaytarma imkanı olduğu halda borcunu verməyən şəxsin bu hərəkətinə “təmərrüd” deyilir. “İmkanlı olanın borcunu verməməsi zülmdür; bu hərəkəti onun bəzi toxunulmazlıqlarını ortadan qaldırır”[18] məzmunlu hədis təmərrüdü həcr səbəbi hesab edən müctəhidlərin söykəndikləri dəlillərdəndir. Təmərrüd hallarında da alacaqlılar məhkəməyə müraciət edərək həcr tələb edə bilər.[19]
5) Sərxoşluq: insanın qəbul etdiyi içki və ya narkotik maddələr səbəbilə nə etdiyini və ya nə dediyini bilməməsi kimi tərif edilən sərxoşluq da əhliyyətə təsir edən hallardandır. Ancaq sərxoşluğun əhliyyətə təsiri ilə bağlı İslam hüquqşünaslarının iki əsas rəyləri var: bəzi İslam hüquqşünaslarına görə, sərxoşluğun necə olduğuna yox, onun insanın düşünmə və təmyiz qabiliyyətinə təsirinə əhəmiyyət verilməlidir. Ona görə də, sərxoş edən maddə istər səhvən, istər zorla, istərsə də müalicə məqsədilə istifadə olunsun hər halda insanın əhliyyətini aradan qaldırır. Bu səbəbdən onların fikrincə, sərxoşun hüquq münasibətlərini əmələ gətirən əhliyyəti mövcud deyil. Onun bağladığı nikah müqaviləsi, boşaması və alış-veriş kimi digər mülki hüquq münasibətləri etibarsızdır. Bundan əlavə, onlara hədd cəzası da tətbiq olunmur. Bu rəyi müdafiə edənlər arasında Ömər ibn Əbdüləziz, Əbu Sövr, Davud Zahiri, eləcə də hənəfilərdən Təhavi və Kərxi, şafeilərdən Müzəni də vardır.[20]
Digər bir qisim İslam hüquqşünaslarına görə isə, sərxoşluğun səbəbi mühümdür. Əgər dinin qadağan etmədiyi, dini baxımdan üzr hesab olunan yoldan sərxoş olmuşsa, nə mülki hüquq münasibətlərində, nə də cinayət hüququ baxımından əhliyyəti yoxdur. Əks təqdirdə, əhliyyətli sayılır və nəticələri barədə öhdəlik daşıyır. Bu rəyi müdafiə edənlər əsasən hənəfilər və bəzi şafeilərlə malikilərdir.[21]
b. Razılığı aradan qaldıran səbəblər: əhliyyəti ortadan qaldıran səbəblərdən hər hansı birisinin olması ilə iradə ifadəsi nəticəsində ortaya qoyulan razılıq heç olmamış hesab olunur və hüquqi baxımından tamamilə etibarsız sayılır. Bu mövzuda isə, əsasən, xəta, hiylə və ikrah hallarından bəhs olunur. Bu kimi hallarda razılıq vardır, lakin onu etibarsız edən bir səbəblə birgə mövcuddur.
1) Xəta: xəta iki cürdür:
a) Əqdin predmetində olan əşyada meydana gələn xəta: bu növ xəta müqavilənin gerçəkləşməsinə əngəl təşkil edən xətadır. Predmetin növündəki fərqliliklərdən meydana gəlir. Məsələn, bir şəxs almaz almaq üçün müqavilə bağlasa, lakin sonra almaz əvəzinə həmin əşya kristal çıxarsa, əqdin predmetində xəta meydana gəlmiş olur. Belə olan halda, sözügedən xəta nəticəsində razılığa xələl gəlmiş və bunun nəticəsində də həmin müqavilə artıq bağlayıcı olmaqdan çıxmış olur. Yəni, istənilən vaxt bu müqaviləni pozmaq hüququna malikdir. Bundan əlavə, tələb olunan xüsusiyyətlərdə xətanın meydana gəlməsi də mümkündür. Məsələn, toxuma xalça olduğu üçün alınan bir xalçanın daha sonra iplik fabrikasında istehsal olunduğunun ortaya çıxması kimi. Buna bənzər müqavilələrdə əqd etibarlı olur, lakin bağlayıcı olmaz. Odur ki, xətaya düşən tərəf bu kimi müqaviləni rədd və ya qəbul etməkdə sərbəstdir. Buna “xiyarül-vəsf” deyilir.
b) Şəxsdə xəta: şəxsdə xətanın razılığı aradan qaldıran bir amil olması, tərəflərin şəxs və xüsusiyyətlərinin mühüm olduğuna dəlalət edir. O cümlədən müqavilənin məqsədi ilə bağlı olan əqdlərdə özünü göstərir. Şəxsdə xəta əsasən, vəkalət və icarə müqavilələrində müşahidə olunur. Belə ki, vəkilin həcr altında olduğunu (bəzi hüquq münasibətlərinə məhdudiyyət qoyulduğunu) bilməyən müvəkkil bunu öyrəndikdə, təyin etdiyi vəkilin bağladığı müqavilələri ləğv etmə hüququna malikdir.
c) Əvəzdə xəta və qəbn: əvəzli əqdlərdə alınanla verilən arasında bərabərliyin daha çox və daha qiymətli bir şeyi vermiş və bunun müqabilində daha az və daha ucuz olanı almışsa, vəziyyətə baxılar, əgər bunu bilərəkdən bəzi səbəblərdən etmişsə, qəbn vəziyyəti bilmədən, yanılaraq baş vermişsə, xəta meydana gəlmiş olur. Əvəzdə xətanın əqdə təsiri mövzusunda iki ictihad vardır. Belə ki, hənəfi və şafeilərə görə, qəbn və əvəzdə xəta razılığı aradan qaldıran səbəb deyil, bunun əqdə təsir edə bilməsi üçün aşağıdakı hallardan birinin olması şərtdir:
- Təğririn olması, yəni tərəflərdən birinin qarşı tərəfi aldatması,
- Aldatma ünsuru olmasa da, əvəzdə xətanın yetim malı, vəqf malı və dövlət malının alğı-satqısında meydana gəlməsi.
- Əvəzdə xəta və qəbnin ölümcül xəstəlik halında bağlanan müqavilədə meydana gəlməsi.
- Əvəzdə xətaya düşən tərəfin ağlı və iradəsi zəif olduqda, yaxud sıxıntı və məcburiyyət içində olması. Bu kimi hallarda sadəcə olaraq qəbnin olması kifayətdir ki, müqavilə pozula bilsin.
Malikilərə görə, əvəzdə xətanın əqdə təsir edə bilməsi üçün aşağıdakı üç şərt olmalıdır:
- Alğı-satqı müaqviləsində meydana gələn qəbn qəbni-fahiş, yəni həddindən artıq çox aldanma olmalıdır.
- Aldanan tərəfin malın qiyməti haqqında kifayət qədər məlumat almaması və aldanmanın bundan irəli gəlməsi.
- Aldanan tərəfin bir il ərzində bununla bağlı iddia qaldırması. Bundan əlavə onu da qeyd etmək lazımdır ki, “qəbni-fahiş”in ölçüsündə müxtəlif rəylər irəli sürülmüşdür. Bəzi İslam hüquqşünaslarına görə, malın maya dəyərinin üçdə biri, digər bir qisim alimlərə görə isə, altıda biri olaraq nəzərdə tutulmuşdur.
Hənəfilərdə və xüsusilə Osmanlı dövründə tətbiq olunan məcəllədə (qanunvericilikdə) daşınmazlarda iyirmidə bir, heyvanlarda onda bir, digərlərində isə beşdə bir olaraq müəyyən edilmişdir.
d. Qanunda xəta: prinsip etibarilə qanunu bilməmək və bu səbəbdən xətaya düşmək üzr hesab olunmur. Qanunda xətanın üzr sayıldığı yerlər çox nadir olub, xətaya düşənin qüsurunun olmadığı dəqiq olan hallara məxsusdur. Bu da əksər hallarda cinayət hüququnda etibarlıdır.
2) Hiylə: hərəkət, söz və sükut yolları ilə edilən hiylə qarşı tərəfin xətaya düşməsinə səbəb olur və xəta da razılığı aradan qaldırdığı üçün müqaviləyə öz təsirini göstərir. İslam hüquqşünasları hiyləni “təğrir” və “tədlis” terminləri ilə ətraflı şəkildə izah edirlər. Onlar hiyləni əsasən üç başlıq altında şərh etmişlər.
a) Hərəkət yolu ilə hiylə: əqdin tərəflərindən biri digərini az da olsa qəbnli bir müqavilə bağlamağa sövq edən və həqiqəti əks etdirməyən bir davranış ortaya qoyması ilə bu hiylə növü reallaşmış hesab olunur. Hərəkət ilə hiylənin müqaviləyə təsir edə bilməsi üçün normal bir insanın aldana biləcəyi dərəcədə olması şərtdir. Məsələn, paltarı yeni göstərmək üçün boyamaq, inəyin südünü çox göstərmək üçün bir neçə gün sağmayıb saxlamaq kimi halları misal vermək olar.
b) Yalan söyləmək və gizlətmək yoluyla hiylə: bu hiylənin təsiri baxımından əqdlər iki hissəyə ayrılmışdır. Etimad əsasına söykənən əqdlər və etimad əsasına söykənməyən əqdlər.
ab. Etimad əsasına söykənən əqdlərdə əqdin predmeti və onun maliyyəti mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Bu əqdi bağlayan tərəflərdən biri, məsə lən, alıcı malı tanımadığı və ticarətlə əlaqədar təc rübəsi olmadığı üçün aldanmamağı satıcının maliyyət haqqındakı məlumatına istinad edir. Bu səbəbdən satıcının maliyyət haqqındakı yalan ifadəsi və ya maliyyətə təsir edən ünsürləri gizlətməsi hiylə sayılmışdır.
Maliyyət bəyanına söykənən və etimad anlayışı çərçivəsində bağlanan əqdlər üç növdür: maliyyətə müəyyən miqdar qazanc qoyularaq edilən alğı-satqı müqaviləsinə “mürabihə”, maliyyətindən aşağı qiymətlə edilən alğı-satqıya “vəziə”, maliyyətinə satmağa da “tövliyə” deyilir.
bb. Etimad əsasına söykənməyən, aldanmamaq üçün tərəflərin öz təcrübələrinə etibar etdikləri, mala baxıb müəyyən edərək, alış-veriş etmək surətilə müəyyən bir qiymətdə razılığa gələrək edilən alğı-satqıya da “müsavimə” deyilir. Bu kimi müqavilələrdə maliyyəti və maliyyətə təsir edən amilləri açıqlamaq kimi bir məcburiyyət yoxdur. Lakin açıqladıqda, doğru söyləmək məcburiyyəti vardır.
c) Üçüncü şəxslərin hiyləsi: əgər üçüncü şəxslər tərəfindən hiylə edilər və tərəflər bundan xəbərdar olarsa, bu da tərəflərin hiyləsi kimi qəbul edilmişdir. Məsələn, “nəcəş”i burada misal vermək olar.
3) İkrah: hənəfilərə görə alğı-satqı kimi müqavilələrdə, yəni mülki hüquq münasibətlərində zor altında bağlanan müqavilələr etibarsızdır. Lakin təhdid ortadan qalxdıqdan sonra müqaviləni fəsx etmək və ya qəbul etmək baxımından sərbəstlik vardır. İmam Malik bu kimi müqavilələri qeyri-lazım, yəni bağlayıcı olmayan müqavilə hesab etmişdir. İmam Şafeiyə görə isə, bu kimi müqavilələr tamamilə batildir (etibarsızdır).
4) Əqdin predmetinin əlverişli olması və hüquqi baxımından etibarlı olması: müqavilənin predmeti olan əşya qeyri-mütəqəvvim (iqtisadi baxımdan dəyəri olmayan, dəyərsiz) bir mal, eləcə də xarab olan bir mal olarsa, girov müqaviləsinin predmeti ola bilməz. Bundan əlavə, ələ keçirilməmiş bir ov heyvanının satışı, istifadəsi mümkün olmayan bir malın ariyət (əvəzsiz istifadəyə vermə) əqdinin predmeti olması qeyri-mümkündür. Yəni mütəqəvvim olmayan mallarla bağlı bağlanan müqavilələr, eləcə də qadağan olan işlərlə bağlı bağlanan əmək müqavilələri tamamilə etibarsızdır.[22]
5) Faiz ünsürü və ya şərti daşımamalıdır: faiz (sələmçilik) qadağası İslamın əsas qadağalarından olduğu üçün, müqavilənin etibarlı olması üçün onda hər hansı faiz ünsürü və ya şərti olmamalı, hətta müqavilə faiz şübhəsindən belə uzaq tutulmalıdır. Odur ki, yuxarıda qeyd edilən müqavilənin etibarlılıq şərtlərində hər hansı nöqsanlıq olarsa, hənəfilərə görə, həmin müqavilə tamamilə etibarsız olmayıb fasid olur. Hənəfilər fasid müqaviləni bəzi əqdlərdə batil əqddən ayırmışlar.
Ona görə də, müqaviləni fasid edən həmin şərtin aradan qaldırılması və ya düzəldilməsi ilə müqavilənin təzədən etibarlı olacağını bildirmişlər. Çünki əsas məqsəd insanların müqavilə bağlama azadlıqlarını və iradə ifadələrini məhdudlaşdırmaq yox, əqdlərin həm dinin prinsip və qaydalarına zidd olaraq bağlanmasına əngəl olmaq, həm də insanları diqqətsizlik, ehtiyac və məcburiyyət qarşısında qalma səbəbilə əslində razı olmadığı bir öhdəlik götürmə və zərərə məruz qalmaqdan qorumaqdır.[23]
[1] Heyet, “İlmihal”, DİA, II, 349.
[2] Bax. Buxari, Büyu 73; Tirmizi, Büyu, 18.
[3] Karaman, “Anahatlarıyla İslam Hukuku”, III, 92-93.
[4] Bax. Buxari, Büyu, 73; Tirmizi, Büyu, 18.
[5] Karaman, “Anahatlarıyla İslam Hukuku”, III, 93-95; Bu
məsələ ilə bağlı geniş məlumat əldə etmək üçün bax. Receb
Özdirek, “İslam Hukukunda Akdin Sınırları”, s. 185-227.
[6] Əhliyyət – şəxsin borc vermə (ilzam) və borc alma
(iltizam) səlahiyyətinə malik olmasıdır. Əhliyyət “vücub”
və “əda” olmaqla iki qisimdir. “Vücub əhliyyəti” müasir
hüquqda “mülki hüquqdan istifadə etmə səlahiyyəti”
kimi tərif olunur. İslam hüququnda “bir insanın hüquq və
vəzifələrinə sahib olması onlardan istifadə edə bilməsidir”.
Yəni, insan bu əhliyyət səbəbilə bir sıra hüquqlara sahib
olur və bir sıra öhdəliklər yüklənmək iqtidarına malik olur.
Vücub əhliyyətində əsas olan həyatda olmaqdır. Yaşa və əqli
qabiliyyətlərə baxılmadan yaşayan hər şəxsin vücub əhliyyəti
vardır və buna “zimmət” deyilir. Vücub əhliyyəti zimmət ilə
sabit olur. “Zimmət” – insana müəyyən hüquqlar tanıyan və
öhdəliklər yüklənmək qabiliyyəti verən dini bir xüsusiyyətdir.
Vücub əhliyyəti də öz növbəsində iki qisimdir: “naqis (əskik)
vücub əhliyyəti” və “kamil (tam) vücub əhliyyəti”. Ana
rəhmindəki rüşeymin əhliyyəti əskik vücub əhliyyətidir.
Belə ki, o, yalnız lehinə olan hüquqlara sahibdir. Vərəsəlik,
vəsiyyət, atalığının müəyyən olması rüşeymin lehinə olan
hüquqlardır. Rüşeym sözügedən hüquqlardan istifadə etmə
hüququna malikdir. Rüşeym əleyhinə olanlar üçün cavabdeh
deyil. Ona görə də, vəlisi rüşeym üçün bir şey satın alsa,
rüşeym onun pulunu ödəməklə məsul tutulmaz. Rüşeymdən
başqa bütün insanlar tam vücub əhliyyətinə sahibdir. Əda
əhliyyəti – şəxsin hüquq münasibətlərini əmələ gətirə bilmə
qabiliyyətinə malik olmasıdır. Əda əhliyyətinin əsasını
həyatda olmaq deyil, təmyiz (yaxşı ilə pis bir-birindən ayırd etmə qabiliyyəti) və həddi-büluğ çağına çatmaq təşkil edir.
Sözügedən əhliyyət sayəsində insan təkbaşına başqaları ilə
müxtəlif hüquq münasibətləri əmələ gətirir. Əda əhliyyətinə
sahib olan insan etdiyi işlərdən məsul tutulur. Əda əhliyyəti
də iki qisimdir: “kamil (tam) əda əhliyyəti”: ağlı başında olan,
həddi-büluğa çatan və rəşid olan fizioloji və psixoloji cəhətdən
xəstə olmayan və eyni zamanda, hüquqi məhdudiyyətlər
gətirilməyən şəxslər sözügedən əhliyyətə sahibdirlər. “Naqis
(əskik) əda əhliyyəti”: əqli cəhətdən zəif olanlar və uşaqlar
sözügedən əhliyyətə sahibdirlər (ətraflı məlumat üçün
bax. Fiqh üsulu kitablarının müvafiq bölməsinə “hökmlər”
bəhsinə; məsələn, Əbu Zəhra, “Üsuli-fiqh”, Əbdülkərim
Zeydan, “Üsuli-fiqh”, Zəkiyyuddin Şaban, “Üsuli-fiqh”).
[7] Aydın, “Türk Hukuk Tarihi”, s. 411.
[8] Karaman, “Anahatlarıyla İslam Hukuku”, III, 58-59
[9] Orhan Çeker, “İslam Hukukunda Akidler”, AİH
yayıncılık, İstanbul 2006, s. 32.
[10] Karaman, “Anahatlarıyla İslam Hukuku”, III, 59.
[11] Aydın, “Hukuk Tarihi”, s. 240.
[12] Erdoğan, “Fıkıh ve Hukuk Terimleri Sözlüğü”, s. 274.
[13] Karaman, “Anahatlarıyla İslam Hukuku”, III, 60.
[14] Aydın, “Hukuk Tarihi”, s. 237
[15] Əbdülkərim Zeydan, “əl-Mədxəl li dirasətiş-şəriətilİslamiyyə”, s. 321-322.
[16] Karaman, “Anahatlarıyla İslam Hukuku”, III, 61.
[17] Aydın, “Hukuk Tarihi”, s. 240.
[18] Bax. Buxari, Həvalat, 1, 2; Müslim, Müsaqat, 33.
[19] Karaman, “Anahatlarıyla İslam Hukuku”, III, 62.
[20] Zeydan, “Mədxəl”, s. 332-333.
[21] Əbu Zəhra, “Üsuli-fiqh”, s. 334.
[22] Aydın, “Hukuk Tarihi”, s. 411.
[23] Heyet, “İlmihal”, DİA, II, 350.
Qaynaq: Dəlilləriylə Ticarət Elmihalı - Anar Qurbanov, İpəkyolu Nəşriyyatı, Bakı 2014