Bir şəxsin sahib olub, sərəncam hüququ olan şeyə "mülk" deyilir. Cəmi "əmlak"dır. Mülkiyyət isə mülk və ya milk mənbəyi olan bir isimdir və şəxs ilə əşya arasındakı hüquqi əlaqəni ifadə edir. Mülkiyyət hüququnun yaranmasını bu şəkildə izah etmək mümkündür. Mubah (icazəli) olan bir şeyin ehtiyac anında yararlanmaq üçün ələ keçirilməsinə "əldə etmə (ihrâz)" deyilir. Bu, mubah olan bir şeyi məqbul yoldan əldə etmək deməkdir. Məsələn, bulaqdan və ya ümumi çeşmədən suyu qabına doldurmaq və ya ov heyvanını tutmaq bir əldə etmədir. Elde edilen şeyin yalnız ələ keçirənə məxsus edilmesine də "şəxsə aid etmə (ihtisas)" deyilir. Beləliklə, əldə etmə və şəxsə aid etmə əməliyyatları nəticəsində əşya ilə şəxs arasında meydana gələn hüquq və səlahiyyət əlaqəsinə "mülkiyyət" adı verilmişdir. İlk fıqh əsərlərində mülkiyyət termininə rast gəlinmir. Bunun yerinə "milk" termininin istifadə edildiyi görünür. Mülkiyyət daha çox son dövr araşdırma əsərlərində istifadə edilmişdir.
İslamda mülkiyyət hüququ sırf maddi əşya ilə məhdud tutulmamışdır. Maddi bir mal olan ərazi, torpaq, ev və ya bir heyvan mülkiyyətə mövzu olduğu kimi; bir evdə yaşamaq, heyvana və ya bir nəqliyyat vasitəsinə minmə hüququ kimi yararlanma və keçid və ya su alma hüququ kimi irtifaq hüquqları da mülkiyyətin əhatəsinə girə bilməkdədir. Əgər maddi bir əşyanın özü və yararlanma hüququ hər ikisi birgə bir şəxsə aid olarsa, buna "tam mülkiyyət"; əşyaya aid mülkiyyət hüququ birinə, yararlanma hüququ isə başqasına aid olarsa, belə bir mülkiyyətə də "natamam mülkiyyət" deyilir. Məsələn, Osmanlı İmperiyasının miri torpaq tətbiq etmələrində görüldüyü kimi torpağın quru mülkiyyəti (rakabe) dövlətin, əkib-becərmə hüququ isə kəndlilərin olmaqla qurulan mülkiyyət əlaqəsi natamam mülkiyyətdir.
Natamam mülkiyyət bir əşya üzərindəki mülkiyyətdirisə zamanla tam mülkiyyətə çevrilir. Əgər bu yararlanma mülkiyyətidirisə, o halda ya müddətin sona çatması halında və ya bu hüququn sahibinin ölümü ilə sonlanır. Məsələn, bir şəxsə bir daşınmaz əmlakdan on il müddətinə yararlanma hüququ verilmişdirsə, bu hüquqi müddət sonunda və ya kira müqaviləsindəki müddət bitdikdə yararlanma hüququ da sonlanır.
Qurani-Kərimdə mal və mülklərin gerçək sahibi olan Uca Allah olduğu və bunları istədiyinə verdiyi bildirilir. Yerin və göylərin mülk olaraq Allaha aid olduğunu bildirən bəzi ayətlər bunlardır:
- "Göylərdə və yerdə olanların mülkü yalnız Allahındır. O, hər şeyə qadirdir." (Maidə, 5/120)
- "Göylərin, yerin və ikisi arasındakıların mülkiyyəti yalnız Allah’a aiddir. O, istədiyini yaradar. Allah’ın hər şeyə gücü yetər." (Məryəm, 19/93)
- "Şübhəsiz ki, göylərin və yerin mülkü yalnız Allahındır. Dirilten və öldüren O'dur. Sizin üçün Allahdan başqa nə bir dost, nə də bir yardımçı vardır." (Tövbə, 9/116)
- "De ki; göylərdə və yerdə olan şeylər kimindir? De ki; Allahındır." (Ənam, 6/12)
Allah Təala sahib olduğu bu mülklərdən istədiyi kəslərə, istəyən, çalışan və mülk sahibi olma üsul və yollarına başvuranlara verir. Beləliklə mülk üzərində məqbul yoldan sərəncam vermə və yararlanma hüququ insana keçmiş olur. Qurani-Kərimdə belə buyurulur:
"Ey Muhəmməd! De ki: Ey mülkün sahibi olan Allahım! Mülkü istədiyinə verər, istədiyindən alarsan. İstədiyini aziz, istədiyini zəlil edərsən. Xeyir sənin əlindədir. Şübhəsiz ki, Sən, hər şeyə qadirsən. Gecəni gündüzə qatarsan, gündüzü də gecəyə. Ölüdən dirini çıxararsan, diridən də ölünü. İstədiyini də hesabsız rızıklandırarsan." (Ali-İmran, 3/26-27)
Hər şeyin mülk və hökmü Allahın əlində olduğuna görə insanların mal, mülk, pul, izzət, mövqe və məqam sahibi olmaq üçün digər insanların qarşısında əzilməsinə, iman, əməl və şəxsiyyətindən bu şeylər üçün güzəştə getməsinə ehtiyac yoxdur. Bu mövzuda öz üzərinə düşəni etdikdən sonra Uca Allaha güvənib dayanması və nəticəni Ondan gözləməsi kifayətdir. Xüsusilə müxtəlif mənfəətlərə çatmaq üçün İslama düşman olan kəslərlə dostluq qurmaq mövzusunda ayətin davamında belə buyurulur:
"Möminlər möminləri tərk edib, kafirləri dost və idarəçilər (vəlilər) seçməsin. Kim belə edərsə, Allahdan gözləyəcəyi heç bir şey yoxdur. Ancaq onlardan çəkinməyiniz (təqiyə etməniz) halı müstəsnadır. Allah sizi özündən qorxudur. Sonunda dönüş ancaq Allaha’dır." (Ali-İmran, 3/28)
Ayətdəki təqiyə; qorunmaq, ehtiyat etmək, gerçək vəziyyətini gizləmək deməkdir. Buna görə, möminlər inkaredənlərin hakim olduğu bir yerdə olarsa, qəlbdəki imana bir zərər gəlməmək şərti ilə, onlarla zahirən və müvəqqəti olaraq dostluq edə bilərlər. Burada məqsəd əsirlikdən qurtulmaq, İslamın əmr etdiyi izzət və istiqlala qovuşmaqdır. Ancaq İslama düşmən olanlarla daimi bir dostluq içində olmaq və bu dostluğu sevgi, hörmət və onları üstün görmə kimi qəlbə yerləşdirmək İslamı və digər möminləri kiçiltməyə aparar. Bu isə "İslam üstündür, onun üzərinə üstünlük edilməz." hədisi ilə ziddiyyət təşkil edər.
Allah Təalanın yaradıb, insanların xidmətinə və istifadəsinə verdiyi dünya nemətlərinin İslamın müəyyən etdiyi üsul və metodlarla xüsusi mülkiyyətə mövzu olması mümkündür. İslam xüsusi mülk edinmə hüququnu tanımış, Hz.Peyğəmbər (s.ə.s.), sahabələr və əsrlər boyunca İslam toplumları xüsusi mülk sahibləri olmuşlar. Qurani-Kərimdə otuzdan çox ayədə namazla birlikdə zəkatın əmr edilməsi, faizi qadağan edən ayədə "Əgər faizdən tövbə edərsinizsə əsas pulunuz sizindir." buyurularaq, faizlə borc verilən əsas puldan söz edilməsi, miras, ticarət və borclanma ilə əlaqəli tənzimlənmələrin edilməsi xüsusi mülkiyyətin varlığını açıq şəkildə göstərir. Digər tərəfdən qənimət mallarının beşdə birinin Allah və Rəsulünə ayrılması bu hissəyə dövlət mülkiyyəti xarakteri qazandırır. Ayədə belə buyurulur: "Bilin ki, savaştan qənimət olaraq aldığınız, hər hansı bir şeyin beşdə biri, mütləq Allahın, peyğəmbərin və yaxınlarının, yetimlərin, yoxsulların və yolda qalmışların haqqıdır." (Ənfal, 8/41)
Fey adı altında toplanan gəlirlərin tamamı da qənimətin beşte birinin veriləcəyi yerlərə İslam dövləti vasitəsilə verilir.
Qaynaq: Hamdi Döndüren - Delilleri ile Ticaret ve İktisat İlmihali / Erkam Yayın / Baskı Tarihi: İstanbul / 2016