İslam hüquqşünasları malları xüsusiyyətlərinə görə aşağıdakı kateqoriyalara ayırırlar: mütəqəvvim - qeyri-mütəqəvvim, daşınan - daşınmaz, misli (standart) - qiyəmi (standart olmayan), istehlaka yararlı olan və ya yalnız istifadə üçün yararlı olan mallar.
1. Mütəqəvvim və Qeyri-Mütəqəvvim Mal:
Feli olaraq əldə edilmiş və İslamın yeyilməsini, içilməsini və ya istifadə olunmasını halal saydığı hər şey "mütəqəvvim mal" adını alır. Daşınan, Daşınmaz, qida maddələri, ovçunun ovladığı heyvan, oduncunun mübah meşədən kəsdiyi odun, əkilnə yararlı hala gətirilmiş ölü torpaq bu kateqoriyaya daxildir. Mütəqəvvim sözü lüğətdə; dəyəri olan, qiyməti olan, iqtisadi dəyər ifadə edən şey deməkdir.
Qeyri-mütəqəvvim mal isə; feli olaraq əldə edilməmiş olan və ya İslama görə, zərurət halı xaricində istifadəsi halal olmayan şeylərdir. Suda olan balıq, havada uçan quş, hələ çıxarılmamış mədən ehtiyatları və meşədəki ov heyvanları kimi əldə edilməmiş şeylər nümunə olaraq göstərilə bilər. Həmçinin şərab, donuz əti, murdar ölmüş heyvanın əti kimi yeyilməsi və ya içilməsi caiz olmayan şeylər də müsəlmana görə mütəqəvvim mal deyildir. Çünki müsəlmanın bunlardan istifadəsi halal deyildir. Bunlar qeyri-müsəlmanlar üçün mütəqəvvim mal sayılır.
Mütəqəvvim mal üzərində satım, kirayə, hədiyyə, ariyyət vermə, girov, vəsiyyət, ortaq mülkiyyət və bənzər gündəlik əməliyyatlar keçərlidir (səhihdir). Qeyri-mütəqəvvim mallar üzərində ediləcək bu kimi əqd və əməliyyatlar isə batildir. Yene mütəqəvvim mal həlak olarsa, mislidirisə misli ilə, qiyəmidirisə dəyəri ilə təzmin etmək lazımdır. Qeyri-mütəqəvvim mal müsəlmana aid olarsa, təzmin öhdəliyi yoxdur. Əhli-kitaba aid şərab, donuz əti və bənzər əşyaların həlak edilməsi isə təzmin öhdəliyi meydana gəlir.
2. Misli və Qiyəmi Mal:
Misli mal; bazarda misli və bənzəri olan standart şeylərdir. Mislinin cəm forması "misliyat"dır. Standart mallar dörd qrupa ayrılır:
a. Məkilat; buğda, arpa kimi həcm ölçüsü ilə alınan və satılan şeylər bu qrupa daxildir.
b. Mövzunat; pambıq, dəmir, sement kimi ağırlıq ölçüsü ilə alınıb satılanlar.
c. Məzruat və ya zəriyyat; parça, taxta kimi uzunluq ölçüsü ilə satılan bəzi standart mallar.
d. Ədədiyyatü'l-mütəqaribə; yumurta, eyni keyfiyyətdə parça, eyni boyda olan paltar və köynək kimi say ilə alınıb satılan standart şeylər bu kateqoriyaya daxildir.
Qiyəmi mal; bazarda bənzəri olmayan və ya olsa da standart olmayan şeylərdir. Heyvanlar, daşınmaz əmlaklar, ağaclar, xalçalar, istifadə olunmuş avtomobillər və bənzər şeylər bu kateqoriyaya daxildir.
Misli mallar cins və xüsusiyyətləri göstərilərək borc olaraq qala bilər. Qərz-ı həsən yolu ilə verilə bilər. Satış əqdində satış dəyəri ola bilər. Bunlardan eyni cins nəğd və bərabər miqdarda mübadilə edilə bilər. Əksi halda artıqlıq və ya nəsiə ribası (faiz) meydana gələr. Bir ton buğdanı, bir ton yarım buğda ilə və ya bu qədər buğdanı vadəli olaraq mübadilə etmək kimi. Ancaq cinslər ayrı olarsa peşin mübadilə şərtilə, miqdarlar fərqli ola bilər. Bir ton buğdanı iki ton arpa ilə peşin mübadilə etmək kimi.
Qiyəmi mallar isə borc olaraq qala bilməz, satış əqdində satış dəyəri olaraq da təyin edilə bilməz. Bir haqqı qiyəmi bir mala bağlamaq istənsə, bunun hansı mal olduğu ayrılaraq təyin edilməlidir. Çünki bunlarda standart olmadığı üçün borclu ən ucuzunu vermək, alacaqlı isə ən bahalısını almaq istəyir. Bu səbəbdən aralarında anlaşmazlıq çıxar. Məsələn; bir dəyər qarşılığında iki yaşında bir inək satmağı borclanan şəxs, iki yaşındakı inəklərdən ən ucuzunu verərsə mənfəət nisbəti artar. Alıcı isə iki yaşın ən bahalısını almaq istədiyi zaman anlaşmazlıq çıxar. Ancaq müəyyənləşdirilmiş bir heyvan borclanılmış olarsa bu mümkün və caiz olar.
3. Daşınan və Daşınmaz
Daşınan; nəql edilə bilən deməkdir. Bir yerdən başqa bir yerə nəql etmək mümkün olan şeylərdir. Nağd pul, daşına bilən ticarət əşyası və heyvanlar bu kateqoriyaya daxildir (Məcəllə, md. 128).
Daşınmaz; nəql edilə bilməyən, daşına bilməyən deməkdir. Bir yerdən başqa yerə nəqli mümkün olmayan ev, torpaq kimi yerdə sabit duran şeylərdir (Məcəllə, md. 129). Bina, ağac və torpaqdakı əkin torpağa bağlı olaraq qəbul edilir. Üstündə bu kimi bina, ağac və əkin olan bir torpaq satıldığı zaman, bunlara da torpaq hökmləri tətbiq olunur. Bunların torpaqdan ayrı satılmaları halında isə daşınan hökmləri tətbiq olunur.
4. Özünü İstehlakda Yararlanılan Mallar
Malların yararlanma üsulu baxımından iki növə ayrılır:
a. Özünü qoruyaraq istifadə edilən mallar: Ev, dükan, torpaq, nəqliyyat vasitəsi, at kimi. Bu kimi mallar kirayə və ya əriyyət müqaviləsinə də mövzu ola bilər. Çünki bunları kirayələyən və ya əriyyət olaraq alan şəxs bir müddət istifadə edər və daha sonra sahibinə geri qaytarar.
b. Yararlanmanın ancaq özünü istifadə etməklə mümkün olduğu mallar: Qızıl, gümüş, pul, qida və içki maddələri kimi. Çünki bunlardan yararlanmaq ya onları istifadə etməklə, ya da əldən çıxarmaqla mümkün olar. Bunlardan bir hissəsi ariyyət olaraq da verilə bilər. Zinət əşyaları kimi. Çünki kirayə müqaviləsinin mövzusu, kirayələnən şeyin özü deyil, o şeydən yararlanmadır. Bu prinsip belə ifadə edilə bilər: "Özünü qoruyaraq istifadə etmək mümkün və caiz olan hər şeyin kirayə müqaviləsinə mövzu olması da mümkündür." Bu xüsusiyyətləri daşımayan, lakin misli (standart) olan şeylər isə qərz (borc) müqaviləsinə mövzu olur və borc alan şəxs misli ilə borclanmış olar.
Qaynaq: Hamdi Döndüren - Delilleri ile Ticaret ve İktisat İlmihali / Erkam Yayın / Baskı Tarihi: İstanbul / 2016