Dünəndən Sabaha İslami Maliyyə: Gözləntilər və Təkliflər
Hayrettin Karaman
Müəllif öz bölməsində faiz qadağası və İslam iqtisadiyyatı əlaqəsi ilə başlayır və davamında İslam iqtisadiyyatının faizsiz bir əsasda oturmasına baxmayaraq, əsasən mürabahə əməliyyatları etməsi və ortaqlıq metodlarına daha az əhəmiyyət verməsini tənqid edir. Kapitalist iqtisadi sistemlə oxşar cəhətlərinin olmasının eyni olması demək olmadığını, qaydaların düzgün şəkildə qoyulması və insanların bu mövzuda həssas olması lazım olduğunu vurğulayır. Ayrıca, iştirak bankalarının yalnızca mənfəət mərkəzli bir yanaşma ilə deyil, ortaqlığa əsaslanan bir şəkildə idarə olunmasının daha düzgün olduğunu ifadə edir.
Maliyyə və Bankçılıq Tarixi
Muhammed Abdullah Şahin
Müəllif bölməsində pulun funksiyaları və tarixi ilə başlayır. Günümüzə qədər pulun keçdiyi mərhələləri izah edir. Davamında bankçılığın necə ortaya çıxdığını izah edən müəllif , qısa tarixi prosesi işləyir. Bu mənada ailə əsaslı başlayan bankçılığın günümüzdəki formasından fərqli olduğunu, həm dövlətlərə borc verib həm də valyuta fərqliliyindən pul qazanan ailələrə istinad edir. Yaranan qurumların isə əsasən bir ehtiyacı qarşılamaq məqsədilə ortaya çıxdığını qeyd edir. Avropadan mərkəzin ABŞ-a keçməsini izah edən müəllif, 1929 Böhranına da toxunur. Keynesin siyasətləri ilə Böyük Böhrandan çıxışın xülasəsi izah edilmişdir. II. Dünya Müharibəsi ilə birlikdə IMF və WB kimi qurumların yaranması və dolların əsas valyuta olaraq təyin olunması ilə ölkələr arasındakı əlaqələrin qurulmuş/aydınlaşmış olduğunu bildirir. Bunun ardından ABŞ-ın yüksəlişi və dolların ehtiyat valyuta olaraq istifadəsinin artması, 2008 qlobal Mortgage böhranının ortaya çıxmasını sadə dildə izah edir. Davamında maliyyə dünyasının inkişafını və riskin maliyyə şəkildə ifadə olunmasını və dəyərmə modellərinin əhəmiyyətinə toxunur.
Tarixi İnkişaf Prosesində İştirak Bankçılığı Modeli və Paydaş Məsuliyyətləri
Ahmet Albayrak
Müəllif giriş olaraq iştirak bankçılığının idarəetmə şəklinin və dilinin əhəmiyyətinə və paydaş məsuliyyətlərinə toxunur. 1950-1970-ci illər arasında iştirak bankçılığına dair sınaqların və müzakirələrin olduğunu izah edən müəllif, 1975-ci ildə İslam Konfransı Təşkilatı və İslam İnkişaf Bankının qurulmalarını qeyd edir. İllər ərzində prinsip və standartların formalaşdığını, dünyanın müxtəlif coğrafiyalarında sınaqların edildiyini, Avropaya qapının açılması ilə konvansional sistemə inteqrasiyanın sürətləndiyini bildirir. Daha sonra Türkiyədə iştirak bankçılığının illər ərzində necə inkişaf etdiyini və yaşananları axıcı bir dillə xülasə edir. Fond toplama şəklini və fondların istifadəsini izah edir. Əlavə olaraq bankçılıq xidmətlərinin də verildiyini, bu sahələrdən əldə olunan gəlirlərin mühüm səviyyələrə çatdığını və artıq bankların bir xidmət müəssisəsi halına gəldiyini ifadə edir. İştirak banklarının qurduğu fərqli iş modelini təfərrüatları ilə izah edən müəllif , bütün paydaşların və xüsusilə sahibkarların yalnız mənfəət deyil, dəyər mərkəzli olması lazım olduğunu vurğulayır. Həmçinin, müştərilərin iştirak banklarını tənqid etməsi və bu yolla nöqsanların müəyyən edilməsi və daha sağlam iştirakçı bir iş modelinə nail olunacağını bildirir. Sağlam idarəetmə və sağlam dəyərlərin davamlılığı olaraq formulə edir.
AAOIFI və İştirak Banklarının Fiqhi Strukturu
Mehmet Odabaşı
Bu bölmədə müəllif İslami Maliyyə sahəsində ən mühüm və diqqətçəkən ilk qurum olma xüsusiyyətinə sahib AAOIFI haqqında məlumatlar verir. Qurum bu sahədə şəri standartların müəyyən olunması üzərində işləyir. Qurum mühasibat, audit, fiqhi standartlar hazırlamaqla yanaşı, məsləhət və audit sertifikatı da verir. Qurumun üzvlük strukturu qurucu, iştirakçı, müşahidəçi və dəstəkləyici olmaqla dörd şəklə bölünür. Məqsədləri baxımından isə, mühasibat və audit mövzusunda standartlar yaratmaq, təhsil, konfrans və simpoziumlar təşkil etmək, şəri standartları hazırlamaq və prinsipləri müəyyən etmək olaraq xülasə edilir. Yazının davamında fiqh qurumunun müəyyən etdiyi standartların necə yaradıldığı və iş metodu izah edilir. Fiqhə uyğunluq baxımından iştirak banklarının bəzi vəzifələri olduğu bildirilir. Bunlardan bəziləri; məsləhət qurumuna malik olmaq, fiqha uyğun davranmaq və sistemli altyapını da buna uyğun tərtib etmək, əməliyyat prosesləri, işçi və müştəri məlumatlandırması kimi sıralanır. Müəllif , son olaraq iştirak bankalarının məsləhət qurumu xidməti almasının vacibliyi, yuxarı qurumların yaradılması və rəsmi otoritenin də prosesə daxil edilməsi vacibliyi mövzusunda fikirlər bildirir.
İştirak Bankçılığında Kapital Toplama Yöntəmləri: Cari ve İştirak Hesabları
Servet Bayındır – Bekir Halaçoğlu
Bu bölmədə ilk olaraq Servet və Bekir bəyin qiymətləndirmələri mövcuddur. Müəllif, İslamda mal anlayışını izah edir və mal növlərinə toxunur. Nümunələrlə mal növlərini izah edən müəllif, zərərli və mübahisəli gördüyü teverruk əməliyyatına dair tənqidlərini bildirir. Real tətbiqdə edilən bu əməliyyatların İslamın ruhuna uyğun olmadığını vurğulayır və təsdiq etmədiyini bildirir. Davamında iştirak banklarının fond toplama üsullarından bəhs edir. İstənilən zaman pul çəkilib yatırılan xüsusi cari hesablarla mənfəət və zərərə iştirak prinsipi ilə işləyən iştirak hesablarını izah edir. İştirak hesablarının hovuzlarının necə işlədiyi barədə məlumat verilir.
İştirak Bankçılığında Fond İstifadə Yöntəmi Olarak Mürabəhə
İsmail Cebeci – Halil Ulutaş
Bu bölmədə iştirak banklarında çox böyük nisbətdə istifadə edilən fond istifadə yöntemi olaraq mürabahə akdindən bəhs edilir. Mürabahə əqdi ən çox tərcih edilən və eyni zamanda ən çox problem içərən akitlərdən biridir. Klassik mürabahə bir əmanət əqdi ikən, müasir mürabahə zamanla ehtiyaclara cavab vermək adına maliyyə təmin edən mürabahə əqdi şəklini almışdır. Bu mənada müəllif müasir tətbiqin detalları və problemli/mübahisəli sahələri izah edir. Nəticədə problemli/mübahisəli olan hissələrin tətbiqə keçməsinin zərurət əsasında olduğunu bildirir. Nəticə olaraq müəllif mürabahə əqdinin müasir formasıyla çox istifadə edilməsinə dair tənqidlərini sıralayarkən, digər fond istifadə üsullarının və uzunmüddətli investisiyaların dəstəklənməsinin də mane olduğunu bildirir. İntensiv murabaha istifadəsi iştirak bankçılığının ilk zamanlarında ortaya çıxan ortaqlıq və risk mərkəzli yanaşmanın yerini alaraq riski minimuma endirmə cəhdi ilə mənfəət mərkəzli yanaşmaya çevrilmişdir. Bu dəyişimin səbəbləri də iqtisadi və insani ehtiyacların dəyişməsi və sürətlənməsi ilə bağlı ola bilər.
İştirak Bankçılığında Fond İstifadə Yöntəmi Olaraq İcarə
Hamdi Döndüren – İhsan Tan
Bu bölümdə iştirak banklarında istifadə olunan kirayə və kirayə müqaviləsi (icarə) anlayışları izah edilir. Kirayə müqaviləsi, əsasən, istifadə edilən malları nəzərdə tutur, malın özü deyil. Əsas məqam istifadə etmə anlayışıdır. Həmçinin kirayə müqaviləsinin şərtlərinə də yer verilmişdir. Bu çərçivədə; ayırdetmə qabiliyyətinə sahib olmaq, qarşılıqlı razılıq, müqavilənin mövzusu, kirayə müddəti, istifadə üsulu, malın təsliminin mümkün olması və malın şəriətə uyğun olması kimi şərtlər var. Kirayənin dəyərinin müəyyən edilməsi mövzusunda isə məzhəblər arasında müxtəlif görüşlər mövcuddur. Kirayə müddəti içində müqavilənin ləğv edilməsi isə yalnız müəyyən şərtlərin meydana gəlməsi ilə mümkündür. Müqavilənin sona çatması da eyni şəkildə müəyyən şərtlərin yerinə yetirilməsi ilə mümkündür. Bunlardan başqa, müqavilələrə sadiq qalınması hökmü keçərlidir. Kirayə mövzusu şeyin təmiri və baxımı mülk sahibinə aiddir, amma bu üçün məcbur edilə bilməz və yerinə yetirməməsi qüsur sayılaraq kirayəçiyə ləğv hüququ verir. Həmçinin geri sat və maliyyə kirayələmə əməliyyatlarının qanuniliyindən də bəhs edilir. Məqalənin davamında maliyyə kiralaması çərçivəsində əməliyyat kiralamasından bəhs edilir və aralarındakı fərqlər açıqlanır. Nəticə etibarilə, qanunların iştirak bankalarının fəaliyyət sahələrini məhdudlaşdırdığı, uyğun olmayan yönlərin və bəzi əməliyyatların qanunlarda olmaması səbəbindən fərqli şəkildə yerinə yetirilməsi lazım gəldiyi qeyd edilir.
İştirak Bankacılığında Vəqf İdarəetmə Yöntəmi Olaraq İstisna ve Sələm Əqdləri
Ali Öztürk – Abdullah Akdemir
Fond toplama və fond istifadə etmə baxımından iştirak və ənənəvi banklar arasında müqayisəli bir izah ilə giriş edilmişdir. İstisna və sələm əqdləri isə tətbiqatda çox nadir hallarda görülən tətbiqatlardır. İstisna bir malı istehsal etmək üzrə bağlanılan müqavilədir. Sələm isə malın dəyərinin nəğd olaraq əvvəlcədən ödənildiyi və daha sonra məhsulun təslim alındığı bir müqavilədir. Müəllif bu iki üsulun oxşar və fərqli yönlərini açıqlayır. İstisna – alt istisna və istisna – mürabahə birləşməsi şəklində fondlama edilə bilər. Sələmdə isə xüsusiyyətləri müəyyən edilmiş malın dəyərinin əvvəlcədən ödənilməsi və gələcək bir tarixdə təslim edilməsi vardır. Sələm müqaviləsinin xüsusiyyətləri də tərifin ardınca sıralanmışdır. Sələm – alt Sələm və Sələm – mürabahə birləşməsi şəklində fondlama edilə bilər. Nəticə etibarilə iştirak banklarında tətbiq olunan müxtəlif mənzil fondlama üsulları haqqında nümunələrlə izahlar verilmişdir.
Keçmişdən Günümüzə İqtisad Yöntəmi Olarak Ortaqlıq: Mudarəbə və Müşarakə Örnəkləri
İshak Emin Aktepe – Fethi Gedikli – Mehmet Ali Verçin
Bu bölümdə mudarəbə və müşarəkə mövzularına toxunulmuşdur. İlk olaraq mudarəbə mövzusunda hədis və içtihat mövzularında izahlar verilmişdir. Rabbü’l mal və mudarib haqqında, mudarəbənin xüsusiyyətləri, əhatəsi və riayət edilməli olan qaydalar ilə bağlı izahlar mövcuddur. Qazanc və zərərin necə paylaşılacağı, hansı malların ticarətinin edilib-edilməyəcəyi, mudaribin xərcləri və müqavilənin bağlayıcılığı mövzusunda həm məzhəb, həm də fiqhən edilən təhlillərdən bəhs edilir. Bölümün davamında müşarəkə-mudarəbə əsasına dayanan finansman modelinə toxunulmuşdur. Albaraka Türk İştirak Bankası'nın həyata keçirdiyi ortaqlıq əsaslı finansman şəkilləri nümunələri ilə izah edilmişdir.
İştirak Bankçılığında Sukuk
Abdullah Durmuş – İsmail Cebeci – Mustafa Begün
Bu bölümdə sukuk mövzusuna yer verilmişdir. Qısamüddətli maliyyələşmə əməliyyatı həyata keçirilərək bankanın öz varlıqlarından yeni maliyyələşmələr əldə edilir. Sukuk ilə bağlı əhatə, tərif, xüsusiyyətlər və sukukun növlərinə yer verilmişdir. Mürabahə sukukunda iki üsul mövcuddur, Malaziyada tətbiq edilən borcların satışı şəklindəki sukuklar əsasən qəbul edilmir və halal sayılmır. Sələm, istisna və kiraya dayalı sukuklar da mövcuddur və xüsusilə Türkiyədə çıxarılan sukuklar kiraya dayalı olaraq çıxarılır. Kira sertifikatı adı ilə anılan əməliyyatın işləmə şəkli ətraflı olaraq izah edilmişdir. Ortalıq əsaslı olaraq isə mudarebe və müşareke sukuklar çıxarılır. Daha sonra sukukun müqavilə yapısı ətraflı izah edilmişdir. Bu çərçivədə sukukun nəzəri yapısının problemsiz olmasının yanı sıra tətbiqdə kapitalın yenə böyük kapital sahibləri, dövlət və qurumlar arasında əl dəyişdirdiyi tənqidi edilir. Həmçinin sukuk mövzusunda vətəndaşın, yəni kiçik yatırımcının da məlumatlandırılması və kompleks tətbiq yapısının sadələşdirilməsi təklifi vardır. Bölümün sonunda Kuveyt Türk'ün həyata keçirdiyi sukuk çıxarışları və daha sonra Həzinə'nın həyata keçirdiyi sukuk çıxarışlarına dair məlumatlar ilə kredit notlamasının yatırımlara təsiri üzərində durulmuşdur.
Təkafül (İslami Sigorta)
Hasan Hacak – Yunus Emre Gürbüz
Kitabın son bölümündə İslam sığortaçılığı araşdırılır. Üzərində müzakirələrin geniş bir şəkildə aparıldığı bir sahə olmasıyla bərabər müasir alimlərin də mövzulara yanaşması baxımından bir fürsət nümunəsidir. İslami baxımından risk və sığortaya baxış mövzularına toxunulmuşdur. İslamın ilk illəri və sonrasında risk paylaşımı anlamında açıqlamalardan sonra, risk paylaşımı ilə bağlı nümunələr və qurumlar təqdim edilmişdir. Ən çox bilinən qurumlar olaraq isə aqilə və vəla qurumlarından bəhs edilir. Günümüzdə isə sığortaçılıq mövzusunda 3 görüş mövcuddur, birincisi tamamilə rədd etməkdədir, ikincisi kooperativ şəklini halal sayarkən, üçüncü görüş aralarında bir fərq olmadığını bildirir. İlk iki qrup ticarət sığortasını halal saymır. Bölümün davamında təkafül ilə bağlı məlumatlar verilmişdir. Bu çərçivədə tekafül və ənənəvi sığortacılığın fərqləri izah edilmiş, sistemin işləmə şəklinə dair ətraflı məlumat verilərək bölüm sonlandırılmışdır.
Mənbə: İSEFAM - İslam Ekonomisi ve Finansı Uygulama ve Araştırma Merkezi