Bu kitab İslam Hüququ və İqtisad Tarixi sahəsində çalışmaları ilə tanınan Prof. Dr. Cengiz Kallek-in son əsəri olan "Sosial Sərvət: İslamda İdarəetmə-Bazar Əlaqəsi" adlı əsəridir. Bu əsər doktorluq dissertasiyasının müxtəlif əlavələrlə zənginləşdirilmiş formasıdır. Prof. Dr. Ahmet Tabakoğlu-nun məsləhətçiliyi ilə Marmara Universiteti İqtisad Tarixi Elm Sahəsində hazırlanmış bu dissertasiyanı, müəllif yenidən hazırlamış və bəzi başlıqların məzmununu zənginləşdirərək ilk dəfə 1997-ci ildə "Əsri Saadətdə İdarəetmə-Bazar Əlaqəsi" adı ilə İz Yayıncılık tərəfindən nəşr etmişdir. Klasik Yayınları tərəfindən yapılan ilk çap isə uzun bir aradan sonra 2015-ci ildə baş tutmuşdur. Əsər, 2018-ci ildə “İKAM İslam İqtisadına Katkı Ödülü”nə layiq görülmüşdür.
Cengiz Kallek bu əsəri ilə Hz. Peyğəmbər (s.ə.s) və Xüləfəi Raşidin dövründə təməli qoyulan iqtisadi sistemi dərindən incələməyi, tarixi tətbiqatı mərkəzə alaraq ortaya qoymağı və beləliklə günümüzdə İslam iqtisadı sahəsində yapılacaq nəzəri işlərə tarixi baxımdan işıq tutmağı məqsədləmişdir. Nəzəri bilgiyə daha az, Hz. Peyğəmbər və Xüləfəi Raşidin dövründən konkret hadisələr və tətbiqatlar, qaynaqlardan təsbit edilərək oxucunun diqqətinə sunulmuşdur. Bu baxımdan əsər, müəllifin daha əvvəl qələmə aldığı "Hz. Peyğəmbər Dövründə Dövlət və Bazar" (1992) adlı işini də əhatə edir.
Müəllif, Önsözündə tarixi təcrübəni kiçiltmək və göz ardı etməyin də, tarixi birəbir yenidən qurmağa çalışmanın da yanlış olduğuna diqqət çəkərək, iqtisadi sistemi tənqid edərkən əvvəlcə Batı ilə İslam sivilizasiyası arasındakı əsas fərqləri açıqlayaraq təsirli bir giriş etmişdir. Tarixi inkar etmək ya da yüceltmək yerinə, tarixi gerçəkləri olduğu kimi ortaya qoymaq və bunların işığında günümüz məsələlərinə çözümlər üretmək lazımdır. Bu məqsədlə, İslam iqtisadının quruluş və inkişaf dövrlərini təşkil edən Hz. Peyğəmbər və Xüləfəi Raşidin dövrlərinin sağlam bir şəkildə ortaya qoyulması zəruridir. Çünki bu dövrlər, İslam toplumunun müəsissələrinin təməli atıldığı və kurumsaşdırıldığı illərdir. Belə ki, qısa müddətdə dövrün iki super gücündən biri olan Sasanilər və Bizans ilə rəqabət edə biləcək vəziyyətə gəlinmişdir (s. v).
Müəllif, edilən işin önəmli bir məhdudiyyətinə və çətinliyinə diqqət çəkir: Əsri Səadətdəki iqtisadi və bazarla əlaqəli tarixi məlumatlar, mənbələrdə həm az, həm də dağınıq vəziyyətdədir. Tarixi mənbələr daha çox yaşanan hərbi-siyasi hadisələrə yönəlmiş, dövrün iqtisadi şərtləri ilə əlaqəli məlumat və təhlillərə çox az yer vermişdir. Sadəcə Hz. Ömər dövrü, dövlətin kurumsaşdığı və iç qarışığın olmadığı on illik uzun bir dövr olması baxımından materialın bir az daha bol olduğu bir dövrdür (s. vi).
Əsər iki əsas bölüm, nəticə, dörd əlavə və göstəricidən ibarət olub, birinci bölümdə İslam iqtisadı üçün bazara aid anlayışları açıqladıqdan sonra ikinci bölümdə dövlətin bazarı necə idarə etdiyini və nəzarət etdiyini incələmişdir.
Kitabın Giriş bölümünü, müəllifin 1996-cı il tarixli “Xilafət və İqtisadiyyat: Üsul Üzərinə” adlı məqaləsinin redaktə olunmuş forması təşkil edir. Burada, insan oğlunun yer üzündə xəlifə olma macərası çox maraqlı bir baxış bucağından izah olunur. Fikrimizcə, bu Giriş hissəsi, hər iqtisadçının oxuyub istifadə edə biləcəyi orijinal məzmuna və müasir iqtisadi fərziyyələrə yönəlmiş tənqidi bir baxış bucağına sahibdir. Bu Girişin, kitabın sonrakı bölmələri ilə birbaşa əlaqəli olmadığı və müstəqil olaraq da oxuna biləcəyi mümkündür.
Əsər birinci bölümdə bazarlar üzərində dərinləşərkən riba, qara bazar, ədalətsiz qazanc kimi alt başlıqlar üçün Quran ayələrini və hədisləri istinad olaraq göstərməyə diqqət etmişdir.
Kapital bazarı başlığı altında, əvvəlcə pul mövzusu ələ alınmışdır. Dönəmin pul siyasətinin, beytülmâlin ehtiyatlarını minimuma endirərək dövriyyədə olan pul miqdarını maksimum səviyyəyə çıxardığı görülür. Beləcə pul iqtisadiyyatına keçid sürətləndisə də, təklifin tələbi qarşılaya bilmədiyi dövrlərdə qiymətlərdə həddindən artıq artımlar meydana gəlmişdir (s. 33). Pul ilə birbaşa əlaqəli digər bir mövzu isə ribadır. Ribanın tərifi, tarixçəsi, növləri və dövlətin riba qadağasının pozulmaması üçün aldığı tədbirlər və nəşr etdiyi təlimatlar üzərində dayanılmışdır (ss. 37-50). Kallek, müxtəlif rəvayətlərin analizi nəticəsində, riba qadağasının hicrətin ilk illərində qüvvəyə mindiyi qənaətinə gəlmişdir (s. 40).
Daha sonra bir maliyyə qurumu olaraq beytülmâl, sarraf və tacirlərin əsri səadət dövründəki rollarına yer verilmiş, dövrün faizsiz maliyyə üsulları incələnmiş və nəticədə bu dövrdə meydana gələn sərvət yığımı ele alınmışdır. Sərvət yığımı kontekstində Maxime Rodinson’un İslam toplumlarının da kapitalist və faizçi olduqları iddiası da təhlil olunmuşdur. İncelenen zaman dilimi etibarilə baxıldığında, faiz məsələsində güzəştsiz bir qadağa tətbiq edildiyi və səhabənin infaq (yardım) məsələsində son dərəcə comərd olduğu vurğulanaraq bu iddianın yanlış olduğu ifadə edilmişdir (ss. 60-62).
Kitaba adını da verən “Sosial Sərvət” anlayışını bu gün kapitalist sistemdəki şirkətlər tərəfindən həyata keçirilməyə çalışılan sosial məsuliyyət layihələri ilə müqayisə etmək doğru olacaqdır. Bir tərəfdə dövlət ilə təşəbbüskar arasındakı əməkdaşlıq və həmrəylik ilə ortaya çıxan hər kəsə aid sərvət, digər tərəfdə isə formalaşmış siniflər arasındakı fərqin gətirdiyi suçluluk psixologiyası ilə həyata keçirilmiş sosial məsuliyyət layihələri bu günkü düşüncə fərqini izah etməkdədir. Yazar kitabında qısaca, sosial sərvət anlayışını İslam fəlsəfəsinə dayandıraraq sərvətin dövlət və ya fərd ayrımı olmadan hər kəsə aid olması gərəkdiyini vurğulamışdır (s. 63).
Birinci bölümdə ələ alınan digər maraqlı bir mövzu isə ədalətsiz qazanc nəticəsində tətbiq olunan müsadirə (malı müsadirə etmək), imha və pul cəzası kimi mali cəzalardır. Əsr Səâdət dövründə dövlət xüsusilə də mali işlərdən məsul məmurlarını yaxın təqibdə tutmuş və denetlemiş, sərvətində nisbi artış görülənlərin mallarının yarısına və ya tamamına əl qoymuşdur. Xüsusilə Hz. Ömər və Hz. Əlinin, yaxınlıqları səbəbiylə ayrıcalıqlar əldə edə biləcəkləri endişəsi ilə mali mövzularda öz qohumlarına qarşı çox daha sərt davranmaları, günümüz üçün önəmli mesajlar barındırmaktadır (ss. 67-71).
Bir sonraki başlıq olan torpaq bazarı, yazarın 1997-ci ildə yayımladığı mövzu ilə əlaqəli İngilis dilindəki məqalənin (Real Estate Market in ‘Asr al-Sa’adah’) yenidən düzenlenmiş tərcüməsindən ibarətdir. Bu başlıq altında, daşınmaz əmlak bazarının formalaşması və işleyişini təsir edən amillərə yer verilmişdir. Bu amillər, torpaq mülkiyyətinin dayandığı əqidəvi əsas olan ‘mülkün əmanət olması’ndan başlayaraq, iqtisadi yapı, əhali dağılımı, vergi boyutu, gözlənti kaynaklı dəyər artışı, birbaşa/dolaylı tələbat və indeksləmə başlıqları altında ele alınmışdır. Daşınmaz əmlak və sərmayə kontekstində torpaqlar, malikanələr, sosial təchizat sahələri (məscid, yeməkxana və s.), evlər və su kaynaklarına dair detallı məlumatlara yer verilmişdir (ss. 84-94).
İstehsal faktorlarının son başlığı olan əmək mövzusunda, əmək bazarının quruluşu təhlil edilmişdir. Burada xüsusilə Xüləfəi Râşidîn dövründə hər sektorda intensiv şəkildə kölə əməkindən faydalanıldığı, hətta fəthlərin gətirdiyi iqtisadi rifahla birlikdə səhabənin ticarətlərinin başında şəxsən durmaq yerinə ticarəti böyük ölçüdə kölə və azad edilənlər vasitəsilə idarə etdiyi diqqət çəkir (ss. 96-98).
Birinci Bölümün ikinci əsas başlığı olan mal bazarı isə qara bazar, ələ keçməzdən əvvəl satış və vasitəçilik ilə nərh tətbiqini əhatə edir. Nərh qısaca dövlət tərəfindən bəzi mal və xidmətlərdə tavan qiymət tətbiqi olaraq ifadə edilə bilər. Müəllif, qiymətlərin sərbəst bazarda formalaşmasının əsas olduğunu və dövlətin yalnız qara bazar kimi səbəblərlə aşırı qazanc təhlükəsi meydana gəldikdə bazara və qiymətlərə müdaxilə etməsi lazım olduğuna diqqət çəkir (s. 127).
İkinci Bölümdə bazara müdaxiləni həyata keçirən dövlət orqanı olan hisbə təşkilatı ələ alınmışdır. İqtisadi müstəqilliyin əhəmiyyətini çox yaxşı bilən Hz. Peyğəmbər (s.a.v), ticarət mövzusunda çox sayda düzəlişlər etmiş, tacir və təşəbbüskarları qoruyub dəstəkləmək üçün bir çox tədbir almışdır. Bazaların qurulacağı yerlərin müəyyənləşdirilməsi də daxil olmaqla bazaların nizamını təmin etmək və denetlemek, hisbe təşkilatının vəzifəsidir. İlk muhtesip olaraq qəbul edilən Hz. Peyğəmbər (s.a.v) də şəxsən bazarı yoxlamışdır (s. 142).
İslamın tacirlərə baxışını bəlkə də ən yaxşı açıqlayan Hz. Peyğəmbərə aid bu hədisdir: “Kim Müsəlmanların şəhərlərindən birinə qida [maddəsi] gətirər və cari qiymətlə satarsa şəhid savabı alar.” Müəllif ayrı başlıqlar altında qiymət denetimi, sərbəst rəqabətin təmin edilməsi və ədalətsiz rəqabətin önlənməsi kimi günümüzdə də müzakirə edilən bir çox mövzu haqqında İslam tarixinin ilk illərindəki tətbiqləri baş verən hadisələr vasitəsilə paylaşmışdır. Bundan əlavə, haram sayılmış malların ticarətinin önlənməsi haqqında Xüləfəi Raşidîn tərəfindən çox sərt tədbirlər alındığını və müxtəlif sanksiyalarla ticarətin düzenlendiğini yazar tərəfindən detaylı bir şəkildə ele alınmışdır.
Əsərin sonunda dörd əlavə mövcuddur:
Əlavə 1-də (ss. 165-172) Hz. Peyğəmbər və Xüləfəi Râşidîn dövründəki bəzi malların mənbələrdə müəyyən edilə bilən qiymətləri dövrlərə ayrılaraq verilmişdir. Bu məlumatlar çox detallı olmasa da, qiymət dəyişikliklərinə dair bir fikir verməsi baxımından faydalıdır.
Bir səhifəlik Əlavə 2-də (s. 173) Əsri səadətin ölçü və pul birimlərinin günümüz ölçülərinə çevrilməsi məlumatları verilmişdir. Tək mənbədən götürülən bu məlumatlar, mövcud halda faydalı olsa da, başqa mənbələrdən istifadə və ölçmələrlə təsdiqlənərək daha da detallandırıla bilər.
Əlavələrin ən uzunu olan Əlavə 3-də (ss. 175-215) adları əlifba sırasına görə sıralanan 64 səhabənin sərvətləri verilmişdir. Bu şəxslərin sərvətləri, müxtəlif gəlirləri, buraxdıqları miras, vəqf etdikləri və infaq etdikləri mallar və pullar, mənbələrdə müəyyən edilə bilən hissələrlə verilmişdir.
Bu əlavədə yer alan diqqətəlayiq məlumatlardan anlaşılan budur ki, səhabə çalışmış, qazanmış, kimisi ciddi şəkildə mal-mülk əldə etmiş, amma mallarını Allah yolunda comərdcə infaq da etmişdir. Xüləfəi Râşidîn dövründə ticarət, fəthlərdən əldə edilən qənimət və dövlətin verdiyi ətâ, câizə və iqta vasitəsilə səhabə nəsli iqtisadi olaraq rahat bir yaşam sürmüşdür. Əbu Zər əl-Ğıfari kimi ən zahid səhabələrin də həyatlarını sürdürəcək qədər mal varlıqlarına sahib olduqları və kiməsə əl açmadıqları görülməkdədir. Dolayısıyla Əbu Zərin tənqidlərinin, müsəlmanların dünyəviləşməsinə dair narahatçılığından qaynaqlandığı, malın qazanılma və istifadə edilmə tərzi ilə əlaqəli olduğu, yoxsa xüsusi mülkiyyətin özünə qarşı çıxmadığı söylənə bilər (s. 192, 62, 161).
Əlavə 4-də (ss. 217-222) Hz. Ömərin sərvətlərini qismən və ya tamamilə müsadirə etdiyi 23 dövlət məmuru haqqında məlumat verilmişdir. Müəllifin da diqqət çəkdiyi kimi, bu şəxslərin səlahiyyətlərini sui-istifadə edərək maddi mənfəət əldə etdikləri hüquqi olaraq sübut edilməmişdir. Böyük ehtimalla sərvət ciddi şəkildə artan bəzi məmurlar haqqında cəmiyyətdə başlayan söyləntilər və fitnə təhlükəsi səbəbilə şübhəli sərvətin müsadirəsi şəklində bir tədbirə müraciət edilmişdir (krş. ss. 66-67).
Əsərin dil və üslubu, başlıqlar ilə məzmunlarının uyğunluğu son dərəcə uğurludur. Yenə yazım səhvlərinin yox denəcək qədər az olması da oxumağı asanlaşdırmaqdadır.
Bu kitabda istifadə edilən tarixi məlumatların müəyyən edilməsində həqiqətən böyük zəhmət sərf edildiyi, demək olar ki, iynə ilə quyunun qazıldığı görülməkdədir. Ancaq kitabda, mövzuya dair məlumatların və məlumatların müəyyən edilməsində izlənilən metoddən bəhs edilməmiş və bu məlumatların çoxluğunun bir arada olduğu mənbələrin tanıtımı aparılmamışdır. Əgər metod və mənbələrə dair bu məlumatlar girişdə verilsəydi, sonrakı tədqiqatçıların yeni məlumatları axtarıb tapmaq üçün bir yol xəritəsi hazırlamaları daha asan olardı. Hal-hazırda yeni tədqiqatlar üçün bir ön hazırlıq etmək ancaq kitabın zəngin dipnot və biblioqrafiyasını incələməklə mümkündür.
Qısacası, əsər, mövcud iqtisadi şərtlər nəzərə alınaraq müsəlmanlar üçün qurulacaq yeni iqtisadi sistem üçün zəruri dövlət və bazar tətbiqlərini Əsri Səâdət dövrünü mərkəzə alaraq incələmişdir. Müəllif çalışmasında arqumentlərini Quran-ı Kərim və Əsri Səâdət dövrünə aid tətbiqlərlə dəstəkləmişdir. İslam dünyasında mövcud olan günümüz şərtlərinə uyğun iqtisadi axtarışlara rəhbərlik edə biləcək tədqiqatların olduqca az olduğu nəzərə alındığında, Sosial Sərvət: İslamda İdarəetmə-Bazar Əlaqəsi adlı əsərin, Türkiyədəki İslam İqtisadı ədəbiyyatına böyük bir töhfə verəcəyi söylənə bilər.
Mənbə: İSEFAM - İslam Ekonomisi ve Finansı Uygulama ve Araştırma Merkezi