İSLAM MALİYYƏSİ VƏ YENİ MALİYYƏ SİSTEMİ: Gələcək maliyyə böhranlarından qaçmaq üçün etik yanaşma - TARİQ ƏL-RİFAİ
Bu kitab Tarıq Alrifai tərəfindən yazılmış, Barış Satılmış tərəfindən tərcümə edilmiş və 2017-ci ildə Buzdağı yayınlarından nəşr edilmişdir. Tarıq Alrifai uzun illərdir İslami maliyyə sahəsində fəaliyyət göstərir və İslami fondlar və investisiyalar üzrə aparıcı avtorittelərdən biridir. Kitab 3 əsas bölmə, 11 alt başlıq, nəticə və qeydlər hissəsindən və 302 səhifədən ibarətdir. Kitab Advisor Perspectives, Elliott Wave International kimi bir çox qurum və şəxslərin dəstəyi ilə böyük zəhmət və diqqətlə hazırlanmışdır.
İlk Başlıq Maliyyə Böhranları və Mövcud Maliyyə Sistemi olub; Maliyyə sistemlərinin qısa tarixi və pulun yaranması, Keçmiş maliyyə böhranları və səbəbləri, 2008 Qlobal maliyyə böhranı, Həllər daha çox problem yaradır, Növbəti maliyyə böhranı və yeni maliyyə sistemi olmaqla 5 alt başlıqdan ibarətdir. Müəllif pulun qısa tarixindən bəhs etdikdən sonra qızıl və gümüşün tarix boyunca ən geniş yayılmış pul forması olduğunu qeyd edir. 1700-1800-cü illərə gəldikdə isə artıq pulun bir çəkili vahidi olmaqdan çıxıb bir dəyər vahidi olduğunu söyləyir. Daha sonra kağız pul, səhm sənədləri (sukuk) və valyuta sənədlərini qələmə almış, ilk kağız pulun yeddinci əsrdə Tang Sülaləsi dövründə Çində görülməyə başladığını və ticarətçilərin böyük alış-verişlərdə metal pulun çəkisindən xilas olmaq istəyindən dolayı inkişaf etdiyini qeyd edir. Kağız pul Marko Polo kimi səyyahların rəvayətləri vasitəsilə Avropaya XIII əsrdə çatmışdır. Növbəti yenilik isə on ikinci əsrdə vergiləri qeyd etmək üçün İngiltərədə çetelelərin istifadə olunmağa başlamasıdır. Bunların nəticəsində ictimai etimad və monarxiyaya inam tərəfindən dəstəklənən yeni pul istehsal olunmuşdur.
Daha sonra Sərrar depozitləri və bankaların qurulma prosesindən bəhs edir. Ticarətin inkişafı ilə ticarətçilərdə böyük miqdarda qızıl yığılmaq ehtiyacı yaranmış və bunu saxlamaq üçün bankalara ehtiyac yaranmışdır. O zamanlar bunun ən təhlükəsiz yolu Kral Sikkəsi idi. Daha sonra ticarətçilər oraya etibar etmədikləri üçün qızıllarını alıb sərəflərə vermişlər. Sərraralar bir zaman sonra səhm sənədləri vasitəsilə pul və borc verənlər halına gəlmiş və beləliklə bankaların yaranmasına səbəb olmuşlar. Banknot adından banklar qurulmuş, 1694-cü ildə banknot çap etmə hüququnun qütbləşməsi və İngiltərə Mərkəzi Bankının qurulmasına qədər davam etmişdir. 1913-cü ildə Birləşmiş Ştatlarda Federal Mərkəzi bankı qurulmuşdur. Bu banknotlar yaxın zamana qədər qızıl və gümüş tərəfindən dəstəklənirdi və nəzəri olaraq qızıl və gümüşə çevrilə bilirdi. Bu vəziyyət yalnız pul çap edən otoriteye və onun kredit etibarı tərəfindən dəstəklənməsinə xidmət etmişdir. Alrifai millətlərin təmsili puldan etibarı pula niyə keçdiyini anlamanın, bu gün maliyyə baxımından niyə belə bir qarışıqlıq içində olduğumuzu anlamaq üçün vacib olduğunu söyləyir (səh. 33).
Maliyyə Qloballaşması və Qızıl Standartından bəhs etdikdən sonra müəllif ölkəni maliyyə böhranlarına qarşı qorumaq üçün qurulan sistemin iqtisadiyyatı böhranlara daha meyilli hala gətirdiyini söyləyir. Daha sonra İkinci Dünya Müharibəsi və Böyük Depressiya başlığı açan müəllif bu depressiya və tətbiq edilən qoruyucu ticarət siyasətləri ilə milliyyətçiliyin yüksəldiyini qeyd edir. 1945-1971 dövrlərində BMT-nin qurulması, Marşal Planının yaradılması və Bretton Woods müqaviləsinin imzalanması kimi üç mühüm hadisənin baş verdiyini qeyd edir (səh. 39). Bu üç hadisə haqqında qısa məlumatlar verdikdən sonra Bretton Woods sistemi altında beynəlxalq ticarətin inkişaf etdiyini, lakin bu uğurun sistemin dizaynında altına yatan bir problemlə kölgələndiyini qeyd edir. Ticarətin inkişafı üçün beynəlxalq rezervlərin təklifini artıracaq bir mexanizm yox idi. Sistemin uğurlu olması üçün Birləşmiş Ştatlar dollar açığı verməli idi və nəticədə dolların dəyəri qızıl qarşılığını aşmağa başladı. Bazar qüvvələri dolara təzyiq göstərməyə davam etdi və bu, dolların iki il ərzində yüzdə on dəyər itirməsinə səbəb oldu. Hazırkı pul sistemi ilə əlaqəli digər hadisələrə də toxunduqdan sonra bölümü xülasə edərək sonlandırır.
İkinci bölmə Keçmiş maliyyə böhranları və səbəblərini ələ alır. Bu böhranlara səbəb olan bir çox amillər vardır. 1929 Wall Street-in Çöküşü və Böyük Depressiya, Neft böhranı, Latın Amerika Borc Böhranı, Qara Bazar ertəsi (Dünya çapında birjaların çökməsi 1987), ABŞ Əmanət və Kredit Böhranı, Yapon Əmlak Balonu Partlaması, Meksika Pezo Böhranı, Asiya Maliyyə Böhranı, Rusiya Rublu Böhranı, 2000 İnternet Balonu yaşanan böhranlardan bəziləridir. Müəllif bu böhranları araşdırdıqdan sonra bu balonların necə yarandığını və böhranları nələrin tetiklediğini görməyin asan olduğunu söyləyir. Hazırkı maliyyə böhranlarında ortaya çıxan balonun davam edərək digər bazarlarda da balon yaratdığını söyləyir. Dünya etibarı pula keçdikdən bəri maliyyə böhranlarının daha çox və daha böyük yaşandığı nəticəsinə gəlmişdir.
Üçüncü əsas başlıq 2008 Qlobal Maliyyə Böhranıdır. Müəllif böhranı bütün təfərrüatları ilə təhlil etmişdir. ABŞ-dakı effektiv federal fon dərəcələrini, mülki işsizlik dərəcələrini, Şəhər-ev indeks qiymətlərini iqtisadi durğunluq dövrləri ilə göstərən sxemalarla izahını dəstəkləmişdir. Balonun anatomiyasını çıxarmış, borc verənlər, Əşi altı ipotekalı ev kreditləri, Hökumət dəstəkli girişimlər, digər bütün çılgınlıklar kimi Wall Street-in bu böhranda da mühüm rol oynadığını qeyd etmişdir. Müəllifin fikrincə, təminatlı borc öhdəliyi Wall Street bankalarının təcili problemlərindən birini həll etmək üçün hazırlanmışdır. Bu problem aşağı keyfiyyətli ipotekalı ev kreditlərini investorlarına necə satacaqları problemidir. Bu çılgınlıkta bir çox saxtakarlıq edilmişdir, ev alanların gəlirləri və nağd ödənişlərinin mənbəyi ilə bağlı yalanlar söylənmişdir. Bu nağd ödənişlərin bəziləri əslində ipotekaya uyğun göstərilmək üçün digər banklardan alınıb yığım kimi göstərilmiş borclardır (səh. 101). Xülasə hissəsində internet şirkətlərinin çöküşündən sonra böhran üçün mühitin hazırlandığını, federal rezervin aşağı faiz siyasətinin buna kömək etdiyini qeyd etmişdir. Böhranın gözardı edilən işarələrini tək-tək qeyd etmişdir (səh. 113).
Yazar dördüncü bölümü “Həlllər daha çox problem yaradır” başlığı ilə izah etmişdir. İqtisadi böhranları araşdırdıqdan sonra bir modelin ortaya çıxdığını, şişmə və partlama modelinin mali sistemimizin xüsusiyyətlərindən biri olduğunu söyləyir. Yazara görə iqtisadiyyatın həlli üçün iki etibarlı əsas qayğı göstərən var; hökumət ilə federal ehtiyat, İngiltərə Mərkəzi Bankası və Avropa Mərkəzi Bankası kimi bankalardır. Yazar hər iki tərəfi də araşdırdıqdan sonra iqtisadiyyatda yaranan qarışıqlıq və mali böhranların birbaşa o iqtisadiyyatda olan pul sisteminin nəticələri olduğunu deyir (səh. 115). Sonrasında hökumətlərin, mərkəzi bankaların böhrana cavabını, istənməyən nəticələrini izah etmişdir.
Beşinci bölüm başlığı "Bir Sonraki İqtisadi Böhran və Yeni İqtisadi Sistem"dir. Qlobal iqtisadi böhran üçün bəhs edilən dörd əsas səbəb vardır.
1. Asan kredit və subprime borc alanlar.
2. Çox böyük olduğu üçün batmayacaq bankaların çox riskli olması.
3. Sistemdə çox borc olması.
4. Nəzarətsiz böyüyən mürəkkəb törəmə məhsullar (səh. 134).
Mali sistemimizdə hazırda yaranan köpüklərin görməməzlikdən gəlinməsinin əsas səbəbi böyük əksəriyyətin hökumət və mərkəzi bankaların onları anladığına və yollarına çıxacaq şeyi düzəldəcəyinə və ya 2008 iqtisadi böhranının üzərindən çox keçmədiyinə və yeni bir tanəsinin olması üçün çox erkən olduğuna inanmasıdır. Həddindən artıq inam rahatlığa səbəb oldu. Əvvəlki iqtisadi böhranın səbəblərinə və indi harada olduğumuza baxanda bunu görə bilərik. Batmayacaq qədər böyük bankalar bu gün daha böyüktür və daha da çox risk alırlar. Hökumətlər böyük bankaların iqtisadi sistem üçün çox vacib olduqlarına və nə zaman böhran olsa xilas ediləcəklərinə inanmalarını təmin etdi (səh. 143). Və bir neçə maddə ilə mövzunu xülasə etmişdir.
Kitabın digər yarısında İslam İqtisadi Sistemi izah edilmişdir. Altıncı bölüm başlığı "İslam Maliyyəsinin Tədqiqi və Tarixi" şəklindədir. İslam maliyyəsinin tərifini verdikdən sonra, riba mövzusunu daha yaxından izah etmiş, İslam bankçılığı və maliyyəsinin müasir tarixini, dünyada İslam bankçılığı və maliyyəsini; Orta Şərq, Asiya, Avropa, Şimali Amerika bölgələrini tək-tək izah etmişdir.
Yeddinci bölümdə İslamın əsas prinsiplərini araşdırmış; Müsəlmanların qumar, pornografiya, alkoqol, donuz əti, ənənəvi maliyyə və sığorta, silah və müdafiə, tütün, ətraf mühit narahatlıqları, qonaqlama və əyləncə kimi sektorlarından çəkinməli olduqlarını izah etmişdir (səh. 177). Proqram təminatı, texnologiya, səhiyyə xidmətləri, qida istehsalı, kənd təsərrüfatı, avtomobil, enerji, kosmos və aviasiya, tikinti, daşınmaz əmlak, nəqliyyat, təhsil, ictimai xidmətlər, İslam bankaları, maliyyə şirkətləri və sığorta şirkətləri Müsəlmanların investisiyalarına açıq olan sektorlar arasındadır. Müəllif daha sonra, şəriətə görə pulun tərifini vermiş, İslam maliyyəsində pulun zaman dəyəri olub-olmadığını müzakirə etmişdir. İslam mali alətlərini (müadarəbə, mürabəhə, müşarakə, lizinq, vədəli satış, istisna, sükuk və s.) tək-tək izah etmişdir.
İslam maliyyəsində riba və faizin qadağan olunmasından daha çox şey vardır. İqtisadi məsələlərdə riba, ədalətsizlik və ya bərabərsizlik olmasını təmin etmək üçün riayət edilməli olan etik qaydalardan bəhs etmişdir:
1. Qazanc və ya gəlir əldə etmək üçün risk alınmalıdır.
2. Qazanc və zərərlər zəmanət verilə bilməz.
3. Bütün investorlara bərabər davranılmalıdır.
4. Satmaq üçün əvvəlcə sahib olmalısınız.
5. Gəlir əldə etmək üçün pul məhsuldar bir şeyə yatırılmalıdır.
6. Şəffaflıq olmalıdır.
7. Pul bir mal deyildir (səh. 203).
Müəllif səkkizinci bölümdə "Alternativ olaraq İslam mali alətləri" başlığı ilə mövzunu izah etmişdir. Fərdi bankçılıq başlığı altında; əmanətlər, yığımlar və investisiyalar, istehlakçı, avtomobil və mənzil maliyyəsi, sukuk, risk kapitalı və təşəbbüs kapitalı başlıqlarını izah etmişdir. Sonra ictimai maliyyəyə dair izahlar verərək mövzunu xülasə etmişdir. Burada 40 il içində İslam banklarının və mali qurumlarının ənənəvi qurumlarla rəqabət etmək üçün məhsul inkişaf etdirdiklərindən bəhs edir (səh. 230).
Doqquzuncu bölümdə "İslam Maliyyəsi; tənqidlər, çatışmazlıqlar və yanlış anlayışlar" başlığı yer alır. Müəllif mövzuya giriş etmədən əvvəl bütün mali alətlərin, vasitəçilərin və ya sistemlərin tənqidə açıq olması gərəkdiyini və işleyişin və doğruluğun ancaq bu şəkildə baş verəcəyindən bəhs edir. Müəllif kariyerası boyunca İslam maliyyəsi üzərinə qarşılaşdığı beş əsas tənqid, çatışmazlıq və yanlış qavrayışdan bəhs edir:
1. İslam maliyyəsi terrorizmi dəstəkləyir və terrorla əlaqəlidir.
2. İslam maliyyəsi Müsəlmanlar üçündür və şəriətin dünya hakimiyyəti gündəminin bir hissəsidir.
3. İslam bankaları təhlükəsiz deyildir.
4. İslam maliyyəsi bir marketinq fəndidir.
5. İslam maliyyəsi ənənəvi maliyyəyə çox bağlı olduğu üçün tək başına bir mali sistem ola bilməz (səh. 234).
Müəllif bu beş başlığı sübutlarla çürütməyə çalışır.
Müəllif üçüncü və son bölümdə Yeni İqtisadi Sistemi izah edir. Bu hissədə onuncu bölümdə "Gələcək böhranları önləmək; İslam maliyyəsindən real dünya həlləri" başlığını izah edir. Bu bölümdə iqtisadiyyatımızın borca asılı olduğunu, daima artan borc olmazsa iqtisadiyyatımızın dayanacağını, mali sistemimizin törəmə bazarı, valyuta bazarı, batmayacaq qədər böyük bankaların digər etik olmayan fəaliyyətlərdən ibarət olduğunu izah edir (səh. 284).
Müəllif son bölümdə yəni on birinci bölümde Alternativ həllərin dəyərləndirməsini etmişdir. Müəllifə görə edilməsi lazım olan təkliflərdən üçü bunlardır; 1) Qızıl standartını geri gətirmək, 2) Chica Planını tətbiq etmək və 3) dünya rezerv valyutasının IMF-in xüsusi çəkmə hüquqları olması üçün ABŞ dollarından imtina etmək. İki təklif pul tədarükünü geri gətirməyə yönəldiyi halda üçüncüsü banklara yönəlir. Bu üçünün də mali sistemə intizam gətirməyə, gərəkdiyində pul yaratma qabiliyyətini məhdudlaşdırmağa xidmət etdiyini söyləyir (səh. 287).
Kitabı oxuyarkən çox diqqətlə çalışıldığı hiss olunur. Müəllif fikirlərini datalarla dəstəkləmişdir. Sadəcə İslam maliyyəsini anlamaq üçün deyil, ümumi iqtisadi quruluşu anlamaq, şərh etmək üçün belə bu sahəyə maraq duyanların və bu sahədə çalışmalar edənlərin oxuyub, faydalanması lazım olan bir kitabdır.
Mənbə: İSEFAM - İslam Ekonomisi ve Finansı Uygulama ve Araştırma Merkezi