Əsl adı "Kitabü’l-Qəsb əl-İqtisab fi Rızqı’l-Müstətab" olan və İslam iqtisadına giriş mahiyyətində olan bu əsər İmam Məhəmməd tərəfindən yazılmışdır. Əsərin orijinal mətni mövcud deyildir. Əlimizdə olan kitab Səraxsinin şərhi nəzərə alınaraq hazırlanmışdır. Bu səbəbdən kitabın tərcüməsində hər ikisinin adına da yer verilmişdir. Kitabın tərcüməsi Prof. Dr. Mustafa Baktır tərəfindən aparılmış və əsər Albaraka Yayınları tərəfindən nəşr edilmişdir. Kitabda İmam Məhəmməd və Səraxsinin həyatlarına, əsərlərinə və kitabın təhlilinə yer verilmişdir. Mövzular "İslam İqtisadında Halal Qazanc" başlığı altında ayrıca başlıqlarda ələ alınmışdır.
Əsərdə əvvəlcə iqtisabın nə olduğuna toxunulmuş və iqtisab "halal olan yollardan mal qazanma" şəklində tərif edilmişdir (s.40). Müəllif qazanc əldə etməyin hökmünü bu cümlə ilə ifadə etmişdir: "Qazanc əldə etməyə çalışmaq elmi əldə etməyə çalışmaq fərz olduğu kimi hər Müsəlmanın üzərinə fərzdir." Peyğəmbərimizin həyatından, hədislərdən və digər peyğəmbərlərin peşələrindən nümunələrlə qazanc əldə etməyin önəminə vurğu edilmişdir.
Müəllifə görə, fərzin yerinə yetirilməsi üçün gərəkli olan şeylər də fərz hökmündədir. İbadətləri yerinə yetirmək üçün gərəkli olan şeylər çalışaraq əldə edilir. Məsələn, namaz qılmaq üçün paltara ehtiyac vardır və bu paltar çalışaraq əldə edilir. Bu səbəbdən çalışma da fərz olaraq dəyərləndirilir (s.42).
Rızıq əldə etmək üçün çalışmaq, qazanc ilə məşğul olmaq bəzi kəsimlər tərəfindən haram olaraq nitelendirilmişdir. Onlara görə rızıq Allahdandır. Qul təvəkkül edib oturmalı və heç bir çalışma yapmadan rızkını gözləməlidir. Kitabda, Quran ayələrindən, hədislərdən, peyğəmbər və səhabə həyatlarından verilən nümunələrlə bu iddia çürüdülmüşdür. Kullar rızkın Allahdan gəldiyinə iman edirlər. Rızıq nöqtəsində mətmin olan Müsəlmanlar bu rızka çatmaq üçün səbəbləri yerinə yetirməlidirlər. Təvəkkül etmək, üstə düşəni etmədən gözləmək şəklində anlaşılmamalıdır (s.50). Dünya nizamının davam etməsi üçün kullar üzərlərinə düşəni etməli yəni çalışmalıdırlar (s.55).
Kitabda ixtilaflı mövzulara yer verilmiş və müəllif bu mövzulara dair fərqli görüşləri də zikr edərək öz fikirlərini ifadə etmişdir. İlk olaraq şəxsin zəruri ehtiyacını təmin etdikdən sonra çalışmaya davam etməsinin caiz olub-olmadığı ələ alınmışdır. Zəruri ehtiyaclarını təmin etdikdən sonra çalışmaya davam mı edilməli yoxsa ibadətlə məşğul olunması mı daha fəzilətlidir? Bir görüşə görə çalışmanın faydası ümumidir. Yəni şəxs çalışaraq ətrafındakılara faydalı olur. Fəqət ibadətin faydası daha şəxsidir. Müəllifin də qatıldığı digər bir görüşə görə isə şəxs vaxtının çoxunu rızıq təmin etmək üçün keçirməməlidir. Kendi üçün yetərli olanı əldə etdikdən sonra ibadətlə məşğul olmalıdır. Pul hər kəs tərəfindən qazanılır fəqət ibadət yalnızca möminə xasdır (s.56-57).
Üzərində durulan bir digər ixtilaflı məsələ isə yoxsulluğun mı yoxsa zənginliyin mı daha fəzilətli olduğu mövzusudur. Zənginliyi daha fəzilətli görən görüşə görə zənginlik bir nimətdir. Yoxsulluq isə sıxıntıdır. Nemət sıxıntıya tərcih edilir (s.58). Peyğəmbərimizin "Verən əl alan əldən üstündür." hədisi mövcuddur. Şəxsin daha çox verə bilməsi üçün ona mal və zənginlik bəxş edilmiş olmalıdır (s.59). Müəllifin də tərcih etdiyi və yoxsulluğu daha fəzilətli görənlərin ən böyük dəlili, yoxsulluğun şəxs üçün daha əminlikli olacağıdır. Çünki yoxsul olan şəxs zənginliyin səbəb olacağı azğınlıqlardan mühafizə edilmişdir (s.59). Yoxsulluğun fəzilətinə dair, nümunə hədislərə yer verilmişdir. Hər nə qədər yoxsulluq daha fəzilətli olsa da Peyğəmbərimiz Allahı unutduracaq və üsyana götürəcək yoxsulluqdan Allaha sığınmışdır (s.61).
Kitâbü’l-Qəsb: İslam İqtisadında Halal Qazanc
Qazancın bir sıra mərtəbələri olduğu bildirilib. Bu mərtəbələr bu şəkildə sıralanmışdır: Şəxsin özünü ayaqda tutacaq qədər yəni zəruri olan miqdarı, borcu olan şəxsin borcunu ödəməyə yetəcək qədər olanı, şəxsin baxmaqla yükümlü olduğu insanlar varsa onların rızkını təmin etməyə yetəcək qədər qazanması üzərinə fərz qılınmışdır (s.65).
Qazanc əldə etmə yolları dörd sinfə ayrılmışdır. Bunlar: işçilik, ticarət, ziraət və sənətdir. Cumhura görə bunların bir-birinə üstünlüyü yoxdur, hamısı bərabərdir (s.69). Yalnızca ticarət və ziraətdən hansının daha fəzilətli olduğu mövzusunda ixtilafa düşülmüş olub alimlərin çoxluğu ziraətin faydası daha ümumi olduğu üçün ticarətdən daha fəzilətli olduğunu müdafiə etmişlərdir (s.70).
Müəllif insanın həyatını davam etdirməsi üçün dörd şeyə ehtiyacı olduğunu bildirmişdir. Bunlar; yemək, içmək, geyinmək və sığınmaq ehtiyaclarıdır (s.82). Yemək və içməyin balansının necə təmin edilməsi üzərində durulmuşdur. Şəxsin özünü ayaqda tutacaq və ibadətlərini yerinə yetirəcək qədər yeməsinin savab olduğu bildirilmişdir. Yeməyin ölçüsü doyana qədər yeməkdir. Doyduqdan sonra yemək yemənin isə haram olduğu və cəzalandırmanı tələb etdiyi ifadə edilmişdir (s.109). Nəfsi tərbiyə etmək üçün yeməyi və içməyi tərk etməyin yanlış olacağı bildirilmişdir. Aç qalan insan ibadətlərini yerinə yetirməkdə çətinlik çəkəcəkdir (s.84). Müəllifə görə nəfsi tərbiyə etmək üçün aç qalmaq yerinə yetəcək qədər yemək və nəfsi ibadətlərlə tərbiyə etmək daha fəzilətli olacaqdır (s.94).
Müasir iqtisad "sərhədsiz ehtiyacların sərhədli qaynaqlarla qarşılanması" şəklində tərif edilir. Yəni günümüz iqtisadı insanın ehtiyaclarının sınırsız olduğunu müdafiə edir. İslam iqtisadı isə insan ehtiyaclarını sərhədsiz olaraq qəbul etmir. İslam iqtisadına giriş mahiyyətində olan kitabımızda da insan həyatının davamı üçün gərəkli olan ehtiyacların bir sərhədi olduğu bildirilmişdir. Şəxsin ehtiyaclarını qarşılamaq üçün çalışması fərzdir. İsrafdan qaçınılması və yetəcək qədər olanla idarə edilməsinin gərəkliyinə bir çox yerdə vurğu edilmişdir. Müəllifə görə qullar üçün yoxsulluq daha əminliklidir. Az ilə yetinmənin qul üçün daha xeyirli olacağına toxunulmuşdur (s.122). İnsanın nemətlərdən yararlanması üçün icazə verilmişdir. Fəqət şəxsin nəfsini qıraraq az ilə yetinməsinin daha fəzilətli olacağı bildirilmişdir (s.124).
Müəllifə aid görüşlər və əsərin hakim fikri bu cümlə ilə xülasələndirilə bilər: "...fəzilətli olan, dünya nemətlərindən insan üçün zəruri olanla yetinmək, qazandığının bundan artığını isə axirət üçün göndərməkdir. Fəqət bir kimsə halal yoldan qazandıqdan sonra, dünyada olan şeylərdən istifadə etmək istəsə bunda bir qəbahət yoxdur." (s.123)
Mənbə: İSEFAM - İslam Ekonomisi ve Finansı Uygulama ve Araştırma Merkezi