İslam İqtisadiyyatına Ümumi Baxış
Başlıqdan da məlum olduğu kimi, bu kitabın adı, İslam iqtisadiyyatının başlanğıc səviyyəsində əsaslarını sadə və anlaşılır bir dildə izah edir. Kapitalist sistemin artıq davam etdirilməyəcəyini, insanı xaric edən və istismar edən varlığının sona çatacağını, İslam iqtisadi sisteminin isə insanlığa ümid olacağını vurğulayır. İnsanların kapitalist sistemin çərçivəsindən çıxa bilmədikcə gələcəklərinin çox ümidverici olmadığını qeyd edir. Bu mənada, ümumi baxışla başlanğıc etdiyi kitabında metodologiya və tətbiqə toxunan yazar, gələcək üçün ümid və araşdırmaların gələcək yönünə bir perspektiv yaradaraq kitabı sonlandırmışdır.
İSLAM İQTİSADININ ÜMUMİ XARAKTERİSTİKASI
Müəllif bu bölümdə mövzunu kapitalist/neo-klassik tənqidlər və əsas xətləri ilə fikir yaradacaq təhlillərlə zənginləşdirir. Bu mənada mövzunu tanımayanlar üçün bir çərçivə çəkir. Bu çərçivədə müasir iqtisadi təhlilin insanı yerləşdirdiyi yer (homo economicus) və davranışları baxımından eqosentrik və maddəyə hakim olma arzularının əsiri olduğunu göstərir. İnsan təbiəti, materializm, mülkiyyət və ümumbəşərilik mövzularında kapitalist baxışını təsvir edən yazar, əvəzində İslamın baxışındakı tarazlı yanaşmanı ifadə edir.
İqtisadi təşkilat başlığı altında kapitalist sistemdə gücün kapital sahiblərinin əlində toplandığını və gəlir bölgüsündə ədalətin olmadığını, bununla yanaşı şirkətlərin də gəlir hüquqlarının məhdud olmadığını, ancaq zərər vəziyyətində kapitalın böyüklüyü qədər olduğunu tənqid edir. İslam iqtisadi sistemində isə sərbəst bazar şərtlərinin dəstəkləndiyini və gücün bir qrupun əlində toplanmaması üçün tədbirlər görüldüyünü bildirir. Bu tədbirlər çərçivəsində faizin qadağan olduğu iqtisadi sistemin sərbəst bazar şərtlərini pozan deyil, əksinə tənzimləyici təsir yaradacağını ifadə edir. Bununla yanaşı, malların stoklanması, qiymətlərin hiylə yolu ilə artırılması və rəqabət şərtlərinin qarşısının alınması kimi halların qadağan olduğunu bildirir. Mənbələrin ədalətli və zəngindən kasıba doğru axışını təmin edəcək bir iqtisadi sistem nəzərdə tutur.
İslam iqtisadiyyatında pul kapitalist sistemdə olduğu kimi bir mal olaraq qiymətləndirilməz. Əslində pul dəyər ölçüsü, mübadilə və qənaət vasitəsidir, bu səbəbdən onun bir zaman dəyəri yoxdur və qiymətləndirilmir. Kapitalist sistemdə isə müasir dövrdə kapital faizi istehsala daxil olmadan yalnız faiz və məzənnə fərqlərindən artıq dəyər qazanır. Bu səbəbdən, pul sistemin sabitliyini pozan əsas səbəb kapitaldan maliyyəti olan faizdir. Bankçılıq əsasında etdiyi izahlar isə sistemin gəlir və zərər iştirak prinsipləri ilə işlədiyini göstərir. İnvestisiyalarda gəlirdən pay almaqla yanaşı zərərə də qatlanılması, beləliklə daha real bir yanaşma ilə dövlət borclarının azalacağını ifadə edir. Kasıbdan zənginə doğru olan fondların əksinə işləyəcəyini və dünyanın daha xoşbəxt bir həyata qovuşacağını bildirir.
İstehlakçı davranışları mövzusunda kapitalist sistemin kütləvi istehsal etdiyi məhsulları müxtəlif marketinq və reklam kampaniyaları ilə digər ölkələrə satdığını, sadəlik və ifratdan uzaq bir həyatdan xəbərsiz, ehtiyacı olmasa da ehtiyac kimi hiss etdirərək insanlara məhsulların satıldığını ifadə edir. Bu mənada məhsulları əldə etmək və ya etməmək əsasında insanların digərləşdirilməsi probleminin yarandığına işarə edən yazar, dünya əhalisinin kiçik bir varlı qisminin mənbələrin böyük hissəsini istehlak etdiyini belə izah edir. Təklif çərçivəsində daha sadə bir həyat, mənbələrin israf edilməməsi, bərabər bölgü və təqva əsasında açıqlamalar verərək, ekoloji dost, nəzarət edilə bilən və hesabatlı siyasətlərin hazırlanmasını təklif edir.
Yoxsulluğun kasıbdan zənginə kapitalın transferi ilə yanaşı, siyasi az inkişaf olduğunu bildirən Müəllif, inkişaf illüziyasına qapılan dövlətlərin xalqını laqeyd buraxaraq yaranan gəlirdən xalqın aldığı payın azalmasına əhəmiyyət vermədiyini vurğulayır. Bürokrat və siyasətçilərin xalqla əlaqəsinin kəsildiyini, fərqləndiklərini və yaxşılaşdırma üçün səy göstərmədiklərini qeyd edir. Bununla yanaşı, bəhs edilən ölkələrdə korrupsiya və mənəviyyatın təsiri ilə bir qismin rifah içində olmasını və digər qismin mənbələrə çata bilməməsi probleminin yarandığını bildirir. İslami çərçivədə yoxsulluqla mübarizə üçün maddələr şəklində irəli sürülən fikirləri toplayıb. Təhsil, bacarıqların inkişaf etdirilməsi, fərdi inkişafların təşviq edilməsi, kooperativ yanaşmada bankçılıq, hesabatlı və şəffaf dövlət quruluşu, insan ehtiyaclarına yönəlmiş inkişaf yanaşması, ölkələrarası maliyyə əməkdaşlığı, mənbələrə çıxışdakı maneələrin aradan qaldırılması, kənd-şəhər imkanlarının tarazlanması, planlı texnologiya girişləri və zəkat sisteminin effektiv istifadəsi kimi maddələr şəklində özetlənə bilər. Müəllif bölümün sonunda kapitalist sistem və İslam iqtisadi sistemini müqayisəli şəkildə bir cədvəl olaraq özetlemiştir. İnsanlar, İslamın təklif etdiyi nemətlərə və tövsiyələrə obyektiv baxmalıdırlar.
İSLAM İQTİSADININ MAHİYYƏTİ
Müəllif bu bölmənin başlanğıcında kitabın yazıldığı dövrü nəzərə alaraq mövcud vəziyyəti çatdırır. Yeni inkişaf edən bir fənn olmaqla yanaşı, iqtisadi düşüncə mənasında zəngin olduğunu bildirir. Son zamanlar İslam iqtisadına artan marağı müxtəlif amillərlə izah edir. İlk olaraq müasir iqtisadi sistemin yaratdığı bəşəri problemlərə təklif etdiyi həllərin yaratdığı narazılıqdan bəhs edir. İkinci olaraq, neo-klasik iqtisadın reallıqdan uzaq olduğunu və daha real bir əsas təklif edən İslam iqtisadi sisteminin potensialına işarə edir. Davamında xalqların mədəni dəyərlərinə və inkişaflarına hörmət etməyən, onları məhv etməyə çalışan kapitalizmin tənqidini edir. Qlobal kapital hakimiyyətinin davam etdirilməsi əsasındakı kapitalist yanaşmaların kasıb qismin istismarını qanuni və institusional hala gətirdiyini ifadə edir. Sosializmin dağılması və kapitalizmin sorğulanar vəziyyətdə olması İslam iqtisadi sisteminin alternativ olaraq təklif etdiklərinin ciddiyə alınmasına səbəb olacaqdır.
Həmçinin nəzəri işlərində uğursuzluq səbəblərini sıralayır. Müsəlmanların intellektual travmalarının yanaşı, bilginin yaradılması və yayılmasındakı qərb hakimiyyəti, Müsəlman alimlərə qarşı önyarğı, empirik məlumatların çatışmazlığı, kapitalist-sosialist və İslami bir qarışıq iqtisadi sistem proqnozu kimi yanlış düşüncə təzahürləri mövcuddur. Bu mənada, əslində İslam iqtisadi sistemi nə müasirlikdən uzaq, nə də yeddinci əsr Ərəb cəmiyyətinə geri dönüş cəhdidir.
Bölmənin davamında müəllif rəfah anlayışının mənəvi, iqtisadi, mədəni və siyasi yönlərini təfərrüatlandıraraq mənbələr, əməkdaşlıq və iştirak çərçivəsində İslam iqtisadi sisteminin mahiyyətini təsvir etməyə çalışır. Müəllif “İslam iqtisadı, yer üzündəki mənbələrin əməkdaşlıq və iştirak əsasına görə təşkil edilməsi ilə həyata keçirilən, insanın felahının araşdırılmasını hədəfləyən bir sistemdir” şəklində tərif edir. Rəfah anlayışını təfərrüatlandıran yazar mikro və makro səviyyədə anlayışın izahını cədvəl şəklində özetlemiştir.
İslam iqtisadı dünya resurslarına insanın baxışını və davranışlarını araşdırır. Resursların əmanətçisi olan insanlar onları ya istifadə etməli, ya da başqalarının istifadəsinə təqdim etməlidir. Resursları çatışmazlıq deyil, yetərlilik anlayışı üzərindən izah edir. Resursların məhdud olması halında nə ediləcəyinə diqqət yetirir və əxlaq (axirət anlayışı) çərçivəsində dəyərləndirir. Resursların bölüşdürülməsindəki ədalətsizlik qarşılıqlı əməkdaşlığı təşviq etmək məqsədi daşıyır. İslam iqtisadi sisteminin mənbələri isə Quran, sünnə, İslam hüququ, müsəlmanların tarixi və real həyat məlumatlarından ibarətdir.
Müəllif İslam iqtisadi yanaşmasının qısa bir açıqlamasını verərək nəticə çıxarır. Əsas prinsiplər İslam hüququ ilə ortaya qoyularaq, ağılla və real həyat məlumatları ilə, müqəddəs məzmunlar çərçivəsində dəyərləndirilir və bunun xaricində bir yolla tərtib edilə bilməz. Sistem alt sistemlərin bir-biri ilə əlaqəli və ahəngdar işləməsi və felaha (hüzura) çatmaq səyləri üzərində qurulub. Davranışların böyük bir hissəsi könüllüdür və ölçülü olmaq əsas şərtdir. Bu mənada normativ baxışa malik olmasına baxmayaraq, pozitiv baxışa da sahibdir. Sistem inkişafı üçün modern iqtisadın tətbiq və vasitələrindən istifadə etməkdə heç bir problem yoxdur. Əsas problem modern iqtisadi düşüncənin nəticələrini istifadə edərək İslam iqtisadını şərh etmə səhvinə düşmək və başlanğıcdan səhv mənalar yaratmaqdır. Bu səhvdən dönülmədiyi müddətcə əsas məqsədlərə çatmaq olmaz və İslam iqtisadi sistemi başlanğıcdan səhv/eksik qurulmuş olar. Bunun yerinə İslamın asli mənbələrinin işığında dəyərləndirmələr edilməli, modern iqtisadın nəticələrindən istifadə edilərək "islamiləşdirilmə" tənqidlərindən uzaq durulmalıdır. Bu şəkildə davam edilməsi İslam iqtisadının modern iqtisadın bir alt sahəsi olaraq qəbul edilməsinə səbəb olacaq.
İSLAM MALİYƏ METODOLOGİYASI
Müəllif bu bölümdə İslam iqtisadi sisteminin metodologiyasını və fərqləndiyi yönləri izah edir. Fərqli metodoloji yanaşmaların mövcud olmasına baxmayaraq, hər bir görüşün əsas məqsədi həqiqətə çatmaqdır. Ortaq nöqtələr isə öz maraqları üçün rasional davranmaq, maddi qazancda irəliləmə və nəticədə rifahın maksimum səviyyəyə çatdırılmasıdır. İslami baxışla bu nöqtələrdə fərqliliklər var. İslam insanları fədakarlığa təşviq edir, buna görə eqoist deyil. Maddi qazancda irəliləmə məsələsində İslam sadə bir həyatı tövsiyə edir və əsas olan axirət həyatı olaraq vurğulanır. Bununla yanaşı, ana axım iqtisadın metodologiyasının nəticəsində ortaya çıxan müəyyən bir məlumat toplusuna sahib olmadığını bildirir, İslam iqtisadı isə bu istehsalı vəhy yolu ilə əldə olunan məlumat istehsalı şəklində həyata keçirir.
İslam iqtisadının əsası isə Quran və sünnətdən ibarətdir. Bunlar dəqiq məlumatdır və sistem bunların üzərində qurulmuş və sərhədləri müəyyən edilmişdir. Bunlar eyni zamanda insan ağlı ilə ortaya atılan nəzəriyyələrin də test edilməsi üçün kriterlər kimi qəbul edilmişdir. Dövrün dəyişən ehtiyaclarına görə də bəşəri şərhlərin yenilənməsi və metodologiyanın həmin günün şərtlərinə uyğunlaşdırılması vacibdir. Ağlın istifadəsi ilə tündən gəlmə və tündən getmə metodlarını qarışıq şəkildə istifadə edirlər. Tam məlumat yalnız Allah tərəfindən bilindiyi üçün insanın biliyi natamam və qismidir. Bu səbəblə tam məlumata sahib olaraq edilən abstrakt varsayımlar etibarsızdır. İslam iqtisadi sistemi üçün rasional olan yanaşma isə, tarixi və institusional olaraq insan davranışlarını müşahidə etmək və mövcud məlumatlarla hipotezlər inkişaf etdirməkdir. Bu mənada İslam iqtisadi sistemi çox disiplinli bir mövzudur. Çox vaxt normativ olmasına baxmayaraq, ampirik hissəsi də var və pozitivdir. Mövcud iqtisadiyyatları real İslami iqtisadiyyatlara çevirmənin yollarını və vasitələrini araşdırır.
Ana axım iqtisada görə tərsinə bir nəzəriyyələşdirmə prosesindən keçir. Çünki gələcəkdə meydana gələcək nəticəni bilinir olaraq qəbul edir və bu da fəlahtır. Bilmədiyimiz isə fəlaha gedilən yoldur. Bu mənada fəlaha çatmaq üçün bir neçə yol ola bilər, bu halda nəzəriyyə bu mərhələdə başlayacaq. Gediləcək yol müəyyən edildikdən sonra bu səyahətə uyğun bir davranış modeli də müəyyən ediləcəkdir. Lakin yaradılan bu davranış modeli istənilən vəziyyətdir və gerçək vəziyyətlə bəzən üst-üstə düşməyə bilər. Belə hallarda dövlətin müdaxiləsi və tənzimləyici mövqeyinə ehtiyac var. Əslində, fəlaha çatmaq üçün nəzərdə tutulan səyahət, davranış modelləri və dövlətin nəzarətindən ibarət bir ardıcıllıqdır.
İslam iqtisadi sisteminin aktual iqtisadi məsələlər barədə demək olar ki, heç bir fikir bildirməməsinin səbəbi, tam olaraq heç bir yerdə İslam cəmiyyətinin olmamasıdır. Lakin ümumi bir nəzəriyyə olmamasını tənqid etmək ədalətsiz olar. Ancaq keçid üçün bir nəzəriyyə hazırlanması qəbul edilə bilər və gözləniləndir. Lakin ümumiyyətlə qəbul olunmuş bir keçid nəzəriyyəsi hələ mövcud deyil. Fərqli disiplinlərdən şəxslərin böyük bir səyi və ciddi bir prosesi əhatə edəcəyi aydındır.
Bu mənada edilməli olan keçid prosesindəki addımları və çərçivəni göstərmişdir. İlk olaraq real həyatda qarşılaşılan problemlər üzərində real araşdırmalar aparılmalıdır. Müəllif edilən araşdırmaların sekulyar çərçivədə qaldığını və neo-klassik alətlərin istifadə edildiyini tənqid edir. Daha sonra sosial-iqtisadi siyasətlərin tənqidi şəkildə incələnməsini, sosial, mədəni və təhsil qurumlarının da incələnməsinin lazım olduğunu bildirir. İslam təlimlərinə mümkün reaksiyalar və davranış modellərinin də incələnməsinin əhəmiyyətinə diqqət yetirir. Bu incələmələr və araşdırmaların aparılmasında yalnız konseptual bir çərçivə deyil, eyni zamanda yerində həyata keçirilməlidir. Bu səbəblə keçid nəzəriyyəsinin yaxşı konumlandırılması, ümumi nəzəriyyənin ön şərtidir. Hələ mövcud olmayan bir iqtisadi sistemin ümumi nəzəriyyəsini tələb etmək, nəzəriyyə istehsal etmə səylərinə girmək yalnız intelektual bir məşqdən o tərəfə gedə bilməz. Araşdırma metodunun nə olduğunu əhəmiyyətsiz hala gətirəcək olan şey isə bütün bəşəriyyətin malik olduğu (işsizlik, inflyasiya, gəlir bölgüsü, borc yükü, istismar, yoxsulluq və ədalətsizlik və s.) problemlərə məqbul həllər təklif etməkdir. İnkişafın təmin edilməsi üçün müsəlman olmağın şərt olmadığı kimi, müsəlman iqtisadçılar mövzuya romantik yanaşmalarını kənara qoymalı, problemlərin analiz və həllinə diqqət yetirməlidirlər. Tarixi məlumatlardan qürur duymaq yerinə günümüzə diqqət yetirib bu məlumatlardan dərs çıxarmaq və gələcəyi tərtib etmək əsas məqsədlərimiz olmalıdır.
İSLAM İQTİSADININ TƏTBİQİ
Bu bölümdə yazar İslam iqtisadi sistemi daxilində mövcud olan qurumları və tətbiqləri təhlil edir, qarşılaşdığı problemlər və çətinliklərdən bəhs edir. Bu mənada İslam bankalarının üzləşdiyi çətinlikləri qeyd edir. Qısa müddətdə vəsaitləri dəyərləndirə biləcəkləri faizsiz bir mexanizm hələ kəşf edilməyib. Bankların əksəriyyəti borca əsaslanan maliyyələşdirmə formalarına yönəldiyi üçün edilən əməliyyatlar faizlik əməliyyatlarla müqayisə olunaraq tənqid olunur. Banklar mərkəzi bankalardan dəstək ala bilmirlər. Banklar mali likvidliyə malik olsalar da, lazımi təcrübəli insan resurslarına hələ sahib deyillər.
Zəkat mövzusunda gözlənilən rolunu praktikada istənilən şəkildə tətbiq edə bilmədiyini bildirir. Zəkat qurumlarının fəaliyyətləri qarşısında olan problemlər və çatışmazlıqlar mövcuddur. Zəkatın həqiqi vəzifəsini yerinə yetirməsi üçün mövcud sistemə qarşı çıxmasına ehtiyac yoxdur. Edilməsi lazım olan müsəlman toplumların zəkat qurumlarını inkişaf etdirməsi və sağlam şəkildə işlətməsidir. Vəqf və sığorta kimi qurumların da təsiri və əhatəsinin artırılması üçün çox iş görülməsi lazım olduğunu bildirir. Hisbə qurumunun da əvvəllər mövcud olan faydalarının günümüzdə istifadə edilməsi üçün yenidən təşkil edilməsi və sistemə qazandırılması lazımdır.
GƏLƏCƏK ÜÇÜN BİR ÜMİD
Neo-klassik iqtisadın artıq günümüzdə problemlərə həllər gətirməkdən çox, problemin özü olduğunu bildirən Müəllif, həlli İslam iqtisadi sistemində görür. Problemlər yaratdığı təzyiq səbəbiylə daha ədalətli bir iqtisadi nizam axtarışında İslam iqtisadi sistemi bir ümid olacaqdır. İnflyasiya və işsizlik böyük problemlər təşkil edir və indiyə qədər sınanan metodlarla həll olunmamışdır. İşsizliyin əsas səbəbi fiziki və insani kapitalı qeyri-işlək vəziyyətdə saxlayan kapital faizidir. Maliyyələşdirmə üzərindəki faizin qaldırılması nəticəsində qeyri-iradi işsizliyin həll olunacağını düşünür. İnflyasiya mövzusunda istehsal prosesindəki xərclərə daxil olan faizi səbəb göstərir və qiymətlərin müəyyənləşməsində rol oynadığını bildirir. Faizin qaldırılması, xərclərin azalması, qiymətlərin azalması, daha çox mal və xidmət istehsal edilə bilməsi, rifahın paylaşılmasında ədalət, daha ədalətli bir zəkat toplama/paylaşma sistemi kimi nəticələr əldə ediləcəkdir.
İnkişaf mövzusunda təhlillər aparan Müəllif, inkişaf etmiş və inkişaf etməkdə olan ölkələrin inkişaf yarışında aralarındakı fərqin davamlı olaraq artdığını, inkişaf etməkdə olan ölkələrin izlədiyi siyasətlərin, inkişaf etmiş ölkələrin siyasətlərinə paralel olduğunu, lakin nəticədə gəlir bölgüsündə ədalətsizliyin hər iki ölkə sinifləndirməsində də mövcud olduğunu bildirir. Ayrıca inkişaf etmiş ölkələrdə belə zənginlə kasıb arasında böyük fərqlər olduğunu və dünya resurslarının hədsiz şəkildə istehlak edildiyini qeyd edir. Bu bağlamda İslam iqtisadi sistemi, inkişaf yalnız maddi qazanc deyil, felaha çatmaqdır şüarı ilə hərəkət edir. Gəlir bölgüsünü ədalətli hala gətirmək və bütün əhalinin inkişafda yer aldığı bir baxışa sahibdir.
İnkişaf mövzusunda strategiya olaraq isə iki uç nümunədə yaxşı və pis vəziyyətdə olan iki ölkəni əsas alaraq izahlar verir. Bu mənada resursları məhdud olan ölkələrin tətbiq edəcəyi siyasətlərlə maddi qazancın yanında mənəvi qazancı da hədəfləyərək fəlaha çatacağı və inkişaf etmiş olacağını bildirir. Digər tərəfdən resursları çox olan ölkə nümunəsində isə mənəvi inkişafı daha çox ön planda saxlamalıdır, aksi halda materialist istehlakçı bir cəmiyyətdən irəli gedə bilməyəcəyini bildirir. İnkişaf mövzusunda ediləcək planlamada mərkəzdə insan olmalı və onun inkişafını dəstəkləyəcək şəkildə olmalıdır. Daha sonra bu çərçivədə pozitiv elmi yanaşmalarla siyasətlər müəyyən edilməlidir.
Xarici yardımlar mövzusunda zəngin ölkələrin artıq kapitallarını inkişaf etməkdə olan ölkələrin guya inkişaflarına dəstək olmaq məqsədilə faizlə verməsinin nəticəsi, kapital sahiblərinin gəlirlərini artırması və inkişaf etməkdə olan ölkələrin də yerində saymasıdır. Faizin aradan qaldırılması nəticəsində hələ də maliyyələşməyə ehtiyacı olan ölkələr isə ortaq ya da öz kapitalı ilə maliyyələşdirmə yoluna getməlidirlər. Texnologiyanın yanlış sahələrdə və şəxslərin əlində istifadə edilməsini tənqid edən yazar, texnologiyanın işsizlik yarada biləcəyini və beləliklə struktural işsizliyin artımının olacağını bildirir. Ayrıca patent və lisenziyalar vasitəsilə də inkişaf etməkdə olan ölkələrin istismar edildiyini bildirir. İslami baxışla; texnologiyanın yaradacağı iş yerləri təxmin edilməli, bundan təsirlənəcək olanlar yenidən təlimləndirilməli, yerli fayda ön plana çəkilməli, ətraf və ekoloji balansın qorunması, etik prinsiplərin yaradılması sahələrində tədbirlər görülməli və şərtsiz olaraq hər texnologiya qəbul edilməməlidir.
İqtisadi güc çərçivəsində milli və beynəlxalq şirkətlər monopol və oliqopollar quraraq müstəmləkə səviyyəsində fəaliyyət göstərə bilər. İslam anlayışında isə iqtisadi gücün bir neçə qrupun əlində toplanmaması vurğulanır. Bu mənada mikro səviyyədə insanların əlində kapital yığılmasına icazə vermir, bəzi siyasətlər vasitəsilə ədalətsizliyi azaltmağa çalışır. Əsasən İslam, kiçik və orta miqyaslı firmalar birliyini təşviq edir, beynəlxalq qurumları çox dəstəkləmir. Əgər yaranarsa da, hesabatlılıq əsasında müdaxilə edir. Şirkətlərin rəhbərlərində məhdud məsuliyyət vəziyyətini qəbul etmir və ortadan qaldırılmasını tövsiyə edir. İstehlakçılıq mövzusunda isə reklam və hər cür kampaniya vasitəsilə həm məhsulların satıldığını, həm də tələbin yaradıldığını bildirir. Bu çərçivədə İslamın təşviq etdiyi sadə həyat anlayışı mövzusunda insanlar təlimləndirilməlidir. İstehsal bacarıqları üzərində qurulmuş təhsil sisteminə istehlak bacarıqları mövzusu da daxil edilməli və yetkin istehlakçılar yetişdirilməlidir.
Nəticə olaraq Müəllifin etdiyi dəyərləndirmələr bu şəkildə yekunlaşdırıla bilər. Hazırda mövcud olan problemlərə həll tapa bilməyən iqtisadi sistemin yerinə İslam iqtisadi sistemi bir alternativdir. Edilməsi lazım olan müsəlman iqtisadçıların daha cəsarətli və təsirli şəkildə problemlərin mənbəyinin İslam iqtisadi sistemindən uzaqlaşmalar olduğunu gerçək həyatda olan məlumatlar işığında göstərməlidirlər. İnsanı mərkəzə almış, cəmiyyətə yol göstərici kapasitetə sahib bir iqtisadi cərəyan gələcəyin ümididir. Müsəlman iqtisadçılar isə “İslami” antipatik ifadələrə qulaq asaraq romantik ifadələri bir kənara qoyaraq, fəlaha çatmaq üçün inandırıcı fikirlərini təqdim etməli və səylərini davam etdirməlidirlər.
ARAŞDIRMALARIN GƏLƏCƏKDƏKİ İSTİQAMƏTİ
Son bölümdə Müəllif bütöv yanaşma, faizsiz bir iqtisadi sistem, texnologiya və iqtisadi güc başlıqlarında gələcəkdəki diqqət mərkəzlərinə toxunur. Bu mənada yalnız iqtisadi anlamda deyil, bazar, hökumət və ətraf mühit kimi digər dəyişənlər ilə birlikdə bir dəyərləndirmə aparılmalıdır. Yalnız iqtisadi problemlərə deyil, əslində insanın özünə baxılmalı və mərkəzdə insan olmalıdır. Bu mənada İslam iqtisadi sistemi fənlərarası əlaqəni zəruri edir və bütöv bir baxış təqdim edir. Faizin isə ortadan qaldırılmadığı müddətcə iqtisadi olaraq şəxslərin azad ola bilməyəcəyini bildirir. Gələcəkdə gündəmin birinci sıralarında faissiz bir iqtisadi sistemin mövcudluğu olacaqdır. Texnologiya mövzusunda isə yaradacağı ədalətsizlik, müsbət və mənfi nəticələr, əxlaqi təsirlər və ölkələrin prioritetləri gələcəyin əsas texnoloji sualları arasında olacaqdır. Son olaraq iqtisadi güc mövzusunun nəzarət altında olması, kasıb ölkələrin qorunması və inkişaf etdirilməsi məsələlərinə toxunur.
Mənbə: İSEFAM - İslam Ekonomisi ve Finansı Uygulama ve Araştırma Merkezi