Sezai Karakoç'a aid olan bir əsərin Temmuz 1966 - Mart 1967 tarixləri arasında aylıq olaraq yayımlanan "Diriliş Dergisi"ndə Mehmet C. GÜNEŞ təxəllüsü ilə yazılan məqalələrdən ibarətdir. Dərgidə çıxan yazılar ilk dəfə 1967-ci ildə kitab halında nəşr edilmişdir (s.4). Diriliş Yayınlarının 19-cu nəşrindən xülasəsini çıxardığımız kitab, yeddi bölmə və altmış səhifədən ibarətdir.
Birinci bölmədə müəllif, İslam toplumlarının dəyər hökmləri ilə uyğun olmayan Qərbin öz təcrübəsi ilə ortaya çıxardığı iqtisadi nəzəriyyələrlə İslam ölkələrindəki iqtisadi tədqiqatların eyni istiqamətdə olmasına qarşı çıxır. Bu vəziyyəti İslam təfəkkürünün ən yaxşı dövrlərində yazılmış müsəlmanların iqtisadi həyatı haqqında məlumat verən klassik əsərlərin müasir ədəbiyyatda yer almaması ilə əlaqələndirmişdir (s.7). İqtisadi reallığın tam müəyyən edilmədən İslam toplumlarının dəyər hökmlərinin müəyyənləşdirilməsi və iqtisadi nəzəriyyələrdən birini seçməyə məcbur edilməsinə etiraz edir (s.7). Əsərdə İslam iqtisadi tarixinin, İslam iqtisadı hadisələr tarixi nəzərə alınmadan yalnız İslam düşüncə tarixi olaraq incələnməsinin dəhşətli bir səhv olduğu vurğulanmışdır (s.8).
Müasir müsəlmanların iqtisadi həyatlarında İslamın təsiri hər nə qədər azalmış olsa da, keçmişdə müsəlmanların iqtisadi həyatlarında İslamın təsirli olması göstərir ki, İslam iqtisadı yalnız nəzəri deyil, həm də zəngin bir praktikaya malikdir (s.8). İslam iqtisadının müstəqil, orijinal və özünəməxsus anlayış və iqtisadi baxış bucağı olduğunu nəzərə almayan liberal və sosialist düşünürləri iki qrupa ayırmaq olar. Bəzi kapitalist və kommunist mütəfəkkirlər İslama düşmənçilik yönü ilə bir-birinə bənzəyirlər. Bu mütəfəkkirlərdəm kapitalistlər İslam iqtisadını liberal bir sistem, bəzi kommunist mütəfəkkirlər isə sosialist bir rejim kimi xarakterizə edirlər. Yenə İslam iqtisadını, bəzi sosialistlər antikapitalist bir struktur, bəzi liberallar isə liberal bir struktur kimi görməyə çalışmaları əslində öz müdafiə etdikləri görüşlərini dəstəkləmək üçündür (s.9-10). İslam ölkələrinin tamamilə fərqli xarakterə malik olan ölkələrlə yalnız maddi struktur baxımından bir-birinə bənzədiklərinə görə qruplaşdırılmasının səhv olduğunu vurğulayan müəllif, Qərbin qürurunu tərk etməsi halında İslamın iqtisadi sisteminin Qərbin yaşadığı problemlərə də çözüm olacağını vurğulamışdır (s.10-11-12). Birinci bölmənin sonunda İslam iqtisadının üç prinsipinin olduğunu bildirən yazar bu prinsipləri belə sıralamışdır:
1. İslam iqtisadı digər sistemlərdən tamamilə müstəqil bir nizamdır.
2. İslama aid inanc, hüquq, əxlaq kimi ünsürlər ilə sıx bağlı olan iqtisadi ünsür bu ünsürlərdən müstəqil olaraq qiymətləndirilə bilməz.
3. Müasir İslam ölkələrində Qərbə aid iqtisadi nəzəriyyələrin hakim olduğunu nəzərə alaraq İslam iqtisadını qiymətləndirməmək, həmçinin İslam iqtisadi düşüncəsinin mövcud strukturlarda belə faydalı təsirlərinin olduğunu gözardı etməmək lazımdır (s.13-14).
İkinci bölmədə yazar, bəzi marksist və liberal düşünürlər tərəfindən İslamın yalnız bir inanc sistemi və bəzilərinə görə isə yalnız iqtisadi bir doktrin kimi xarakterizə edilməsinin son dərəcə əksik bir yanaşma olduğunu izah edərkən, İslamın əslində həm iqtisadi bir görüş, həm də bir həyat tərzi və mədəniyyət anlayışı olduğunu müdafiə edir (s.16). Yazarın sosializm və liberalizm haqqında yanaşması olduqca maraqlıdır. Sosializm və liberalizm iqtisadi bir sistem deyil, bir prinsiplər toplusudur. Kommunizm və kapitalizm isə iqtisadi sistemlərdir. Kommunizm və kapitalizm müdafiə etdikləri prinsiplər ilə tamamilə zidd tətbiqlərlə öz toplumları xaricindəki toplumları istismar etmiş və insanlığı dünya müharibəsinə sürükləmişlər (s.19). İslamın iqtisadi prinsipləri digər iki sistemin prinsipləri kimi tətbiq edilməyən və vaxt itirən prinsiplər deyil, hər əsrdə tətbiq edilə bilən doktrinlər toplusudur. İslam toplumlarında ortaya çıxan iqtisadi problemlər heç vaxt daxildən və ya sistemli olaraq deyil, həmişə xaricdən gələn təsir ilə ortaya çıxmışdır. Müasir İslam ölkələrində İslam prinsipləri tərk edilərək, Qərb iqtisadi sistemlərinin tətbiqi iqtisadi problemlər doğurmuşdur (s.20-21).
Üçüncü bölmədə müəllif, üç iqtisadi sistemin istehsal və istehlak yanaşmasını araşdırır, əvvəlcə kapitalizm və kommunizmin istehsal və istehlak görüşləri haqqında detallı məlumat verərək tənqid edir və bölmənin sonunda İslamın iqtisadi yanaşmasının istehsal və istehlak tarazlığını təmin edəcəyini iddia edir. Kapitalizm, bütün imkanları ilə istehsala yönəlməyi məqsəd etmiş olsa da, istehsaldakı artış, istehlak ilə daimi dəstəklənməlidir. Bir tərəfdən istehsala yönəlmək, digər tərəfdən istehsal və istehlakın bir-birinə sıx bağlı olmasından dolayı istehlak cəbhəsinə yoğunlaşmaq sistemi demək olar ki, dövriyyəyə çevirmişdir (s.22). Kapitalist ölkələr, istehsallarını alım gücü düşən bazar ölkələrə satmaq üçün bazar ölkələrə mali yardım edir, ancaq edilən mali yardımlar ilə bazar ölkələrin inkişaf hərəkatı yaradaraq bazar ölkə statusundan çıxmağı ilə əlaqədar ciddi çıxmaz yaşayır (s.23). Kommunist sistem istehsal və istehlak arasında nəzəri olaraq istehlaka yoğunlaşmışdır, ancaq kapitalist rejimin yaşadığı oxşar çıxmazı kommunist rejimlər də yaşayır. Kommunist rejimin əsas maraq sahəsi istehlak olmalıdır, lakin artan istehlakı təmin etmək, kapitalist ölkələr ilə yarışmaq və rejimin davamlılığını təmin etmək qayğıları səbəbindən sistem, istehsal cəbhəsinə yoğunlaşmışdır (s.24).
Kommunizmdə istehsalçı olaraq çalışan istehsal işçisi eyni zamanda istehlakçı olduğundan daha çox istehlaka yoğunlaşaraq istehsaldan uzaqlaşmışdır. İstehsalı idarə edənlər də istehsal işçilərini demək olar ki, istehsalda istifadə olunan bir maddə kimi gördüklərindən istehsal ilə istehlak arasındakı bağ tamamilə qopmuşdur. İstehsal və istehlak cəbhəsi demək olar ki, düşmənləşmişdir. Kapitalizmdə istehsal və istehlakın kümülatif artımının daimi olması zərurəti iqtisadi böhranlara səbəb olur. Birində istehsal, digərində istehlak hədəfi olan bu iki sistem hədəflədikləri əks istiqamətdə hərəkət etmək məcburiyyətində qalaraq xoşbəxt cəmiyyət yarada bilməmişdir (s.25-26). Kommunizmdə xoşbəxtlik cəmiyyət üçün gələcəyə, kapitalizmdə xoşbəxtlik fərd üçün gələcəyə və təsadüfə təxirə salınmışdır. Kapitalizmdə istehsal və istehlak bir-birinin funksiyasıdır. İslamda istehsal və istehlak arasında sıx bağ qurulduğundan tarazlıq təmin edilmişdir. İslamda, təşəbbüskarlıq, mülkiyyət hüququ və məhdud rəqabətə icazə verilərək azadlıq sahəsi yaranır, faiz yasağı ilə əmək əsas alınır, israf yasağı ilə istehlakda ifrat qarşısı alınır, zəkat ilə sosial tənzimləmə edilir və cihad düşüncəsinin zehindəki təsiri, xeyir anlayışının canlılığı ilə istehsal bütün insanlığın faydası üçün olduğu düşüncəsi zehinlərə yerləşir, beləliklə istehsal və istehlak tarazlığı təmin edilir (s.27).
Dördüncü bölümdə müəllif, üç iqtisadi sistemin mülkiyyət yanaşmasını incələyir, əvvəlcə kapitalizm və kommunizmin mülkiyyət yanaşması haqqında ətraflı məlumat verərək iki sistemi tənqid edir və bölümün sonunda İslam İqtisadiyyatının mülkiyyət yanaşmasını izah edir. Kapitalizmin mülkiyyət yanaşmasında, sistem fərdi əsas götürüb cəmiyyəti nəzərə almır, mülkiyyətə sahib olan isə mülkiyyətində sanki sərhədsiz bir azadlıqla hərəkət edir. Əşyaya sahib olmaq əsas olduğu üçün əşyaya sahib olanın əşyadan istədiyi kimi istifadə etmək hüququ qazanması və əşyanı kölə etdiyi sistemdə əşyaya sahib olmayan bir insan da əslində kölədir. Kommunizmin mülkiyyət anlayışında, mülkiyyətin yalnız cəmiyyətə aid olması prinsipi ilə əslində insana etibar edilmir. Əşya bir insana buraxılmayacaq qədər dəyərli olduğundan insan əşyaya adətən kölə kimi baxılır (s.29-30-31). İslamın mülkiyyət anlayışında, mülk tam olaraq Allah-u Təaləyə aid olduğundan insan, mülkü yalnız Allah-u Təalənin müəyyən etdiyi sərhədlər daxilində istifadə edə bilər. İslamın mülkiyyət yanaşması, insanı mülkiyyət hüququna layiq görməyən və insana etibar etməyən kommunizmdən və insanı ilahlaşdıracaq dərəcədə mülkiyyət hüququ verərək insana Allah-u Təaləni unutduran kapitalizmdən fərqlidir (s.32-33-34).
Beşinci bölümdə müəllif, kapitalizmdə yer alan mülkiyyət hüququ, miras hüququ, təşəbbüs hüququ və iş hüququnun İslamda da yer aldığına, lakin aralarında əsas fərqin hüquq anlayışının tərifində olduğuna işarə edir. Hüquq anlayışı Qərbdə fayda anlamında, İslamda isə etimologiyada olan “gerçək” mənası ilə yanaşı, fayda xaricində vəzifə və məsuliyyət mənasını da daşıyır. Hüquq anlayışının bu cür tərif edilməsi mülkiyyət hüququ, miras hüququ, təşəbbüs hüququ və iş hüququnun bu çərçivədə dəyərləndirilməsini məcbur edir. Müsəlman şəxsiyyət bütün bu hüquqları istərkən və istifadə edərkən uca məqsədləri hədəfləyir. Hüquqları Allah-u Təalanın rizasına uyğun şəkildə istifadə edərkən eyni zamanda Onun rizasına nail olmağa vasitə edir. Belə bir müsəlmanın ideal müsəlman olaraq görülməsinə etiraz edən yazar, bu tip insanın əslində adi bir müsəlman olduğunu, bu gün müsəlmanlara bu qədər uzaq gəlməsini isə indiki müsəlmanların qeyd olunan müsəlmanın xəyalından belə uzaq olmasına bağlayır (s.37-42).
Altıncı bölümdə müəllif tərəfindən, İslam İqtisadının əsas prinsipləri haqqında məlumat verilərkən bəzən kapitalist və kommunist iqtisadiyyatlarla müqayisə aparılaraq İslam iqtisadının bu sistemlərdən tamamilə zidd bir sistem olduğu nümunələrlə izah edilmişdir. İslamda iqtisadi hüquqlar məsələsinin kapitalist iqtisadiyyatlarda olduğu kimi olmadığını beşinci bölümdə ətraflı izah edən yazar, İslam dövlətinin lazım gəldikdə hüquqlara məhdudiyyətlər qoya biləcəyini, İslamda şəxsin özündən və ətrafından, dövlətin isə cəmiyyətdən Allah-u Təalaya qarşı məsul olduğunu ifadə etmişdir (s.43-44). İslamda əmək və kapital tarazlığı təmin edilmişdir, lakin İslam, qazancı əsas olaraq əməyə bağlayır. İslamda əmək və kapital bir-birinin rəqibi deyil, bir-birinə sıx bağlı faktorlardır. Müəllifə görə, konvensional iqtisadiyyatda olan əmək anlayışı əslində “təzə əmək” mənasına gəlir. Kapitalın yaranması əslində yenə də əməyə bağlı olduğundan kapital anlayışı da “köhnə əmək” mənasına gəlir. Kommunizm toplanmış əmək olan kapitala (köhnə əmək), kapitalizm isə “təzə əməyə” haqsızlıq edir. İslam isə kapitala əməyin nəzarəti altında olması şərti ilə haqq tanıyır. Çünki kapitala əməklə bağımsız haqq tanındığı halda bir-birinə rəqib olan iki faktordan məğlub olan əmək olacaqdır. Buna görə də əmək kapital qarşıdurması yerinə əmək və kapitalı bir-birindən ayırmadan bütöv olaraq dəyərləndirmək lazımdır (s.44-45). İslamda faiz qadağası iqtisadiyyatda problemlərin yaranmasını qarşısını almaqda, zəkat isə yaranan problemlərin düzəldilməsində təsirlidir (s.47). Din və əxlaqın iqtisadiyyatda müəyyənedici bir təsirə sahib olduğunu bildirən yazara görə, kommunizm və kapitalizmdə insan iqtisadiyyatın bir funksiyasıdır. Yenə bu iki sistemdə insan iqtisadi fəaliyyətə sıx bağlı olduğundan insanın iradəsi və azadlığı sanki yox hökmündədir. İslamda tələbat və təklif tarazlığında yaranan pozulmalardan böhranlar çıxmaz. Din və əxlaqın fərdlər üzərindəki təsiri ilə böhranlar qarşısı alınır, çünki bu tarazlıq bazar tərəfindən təmin edilə bilməz. Təklif və tələbat bir-birinin rəqibi olmadığından tarazlıq zamanla və insanlar arasındakı həmrəyliklə təmin edilir (s.49-50).
Yeddinci bölümdə müəllif, Rəsulullahın (s.a.s.) dövründən etibarən İslam İqtisadiyyat tarixini xronoloji və bütöv olaraq xülasə etdikdən sonra İslam cəmiyyətlərinin xilas olması üçün ümumi təkliflər sıralayır. Birinci bölümdə İslam İqtisadiyyatı tarixi araşdırmalarının yalnız İslam İqtisadiyyatı düşüncə tarixi çərçivəsində aparılmasının, İslam İqtisadiyyatı hadisələr tarixinin incələnməməsinin isə İslam İqtisadiyyatı tarixi bütövündə əskiklik olduğu bildirilmişdi. Yeddinci bölmə bu boşluğu doldurma cəhdi olaraq da görülə bilər. Rəsulullahın (s.a.s.) dövründə fövqəladə hallar üçün nümunə olacaq Ənsar və Mühacir qardaşlığının təsis edilməsi, Əshab-ı Suffa nümunəsi, zəkat və infaq tətbiqlərinin yerləşməsi, cihad yolu ilə əldə edilən sərvətin yoxsul təbəqəyə ötürülməsi, faiz kimi sarsılmaz olaraq görülən şər qalasının yıxılması kimi köklü dəyişikliklər və yeniliklər tarixdə yer alan qanlı inqilabların əksinə təbii bir şəkildə öz-özünə həyata keçmişdir (s.-54-56).
Xəlifələr və sonrakı dövrlərlə bağlı qısa məlumatların yer aldığı bölümdə Osmanlı dövrünün Renesans ilə Qərbin texniki üstünlüyü ələ keçirməsinə qədər parlaq bir iqtisadiyyata sahib olduğu, lakin Renesansdan sonra üstünlüyün Qərbə keçdiyi məlumatı yer alır. İqtisadiyyat və bir çox sahədə ortaya çıxan uğursuzluqdan xilas olmaq üçün həllin Qərb dəyərlərində axtarılması nəticəsində bir çox sahədə hər keçən gün çökməkdə olan İslam cəmiyyətinin halı bəllidir (s.57-58). İslam cəmiyyətinin içində olduğu vəziyyətdən xilas olması, faizin tamamilə ortadan qaldırılması, zəkatın yerləşməsi, xammal mənbələrinin ən səmərəli şəkildə istifadə edilməsi, maliyyə və vergi islahatının aparılması, bu gün Avropa Birliyinə bənzər, lakin İslam qardaşlığının əsas götürülməsinin birinci şərt olduğu İslam ortaq bazarı, ortaq pul vahidi kimi siyasətlərlə İslam ölkələri arasındakı əməkdaşlığın maksimum səviyyəyə çıxarılması şərtilə həyata keçiriləcəkdir. Müəllif, bu xilasın “İslam cəmiyyətinin hər yönü ilə qurulması və işlədilməsi, İslam idealının könüllərə yerləşmiş olması, İslam gəncliyi, İslam işçisi və İslam aydınının yaranması, İslam şüurunun əl tutulasıcasına canlı olması” ilə həyata keçəcəyini bildirmişdir (s.59-60).
Mənbə: İSEFAM - İslam Ekonomisi ve Finansı Uygulama ve Araştırma Merkezi