Xülasəsini elə aldığımız bu kitabın 13-cü nəşri İstanbul – Avqust 2013 tarixinə aiddir və Sezai KARAKOÇ tərəfindən yazılmışdır. Kitab Diriliş Yayınları vasitəsilə çap edilmişdir. Əsərin ilk nəşri 1967-ci ildə Ötüken Yayınevi tərəfindən nışr edilmiş, ikinci nəşrdən bəri isə Diriliş Yayınları bu vəzifəni öz üzərinə götürmüşdür. Kitab 7 hissədən və 60 səhifədən ibarətdir.
Müəllif kitaba İslamın iqtisadi strukturunda özünəməxsus ədəbiyyatın olmamasını və Qərbin anlayışlarını istifadə etməsini tənqid etməklə başlayır (s.7). Kapitalist, sosialist və ya liberalist bir müəllifin öz cəmiyyətinin düşüncələrindən qopa bilmədiyini və İslamı müstəqil bir sistem olaraq qəbul etmədiyini, nəticədə İslamın iqtisadi daxili strukturunu tam ifadə edə bilməyəcəyini, yalnız İslami bir müəllifin İslam tezini ortaya qoya biləcəyini vurğulayır (s.8-9).
İslamın təklif etdiyi sistemin Qərb və kommunist strukturlar üçün kapitalizm və kommunizmin yaratdığı böhranlardan xilas edəcək bir həll mənbəyi olacağı və klan iqtisadiyyatından çıxmağa başlayan ölkələrin inkişafı üçün alternativ olacağı ifadə edilir. İslamı yaşayan cəmiyyətlərin xoşbəxt olduğu, ondan uzaqlaşan cəmiyyətlərin isə səfalətə düçar olduğu vurğulanır. Kapitalizm, sosializm kimi sistemlərdən fərqli olduğu və mədəniyyətlərin inanc, əxlaq, hüquq, ənənə və ya iqtisadiyyat strukturları arasında oxşarlığa diqqət yetirib fərqliliyi gözardı etmənin sistemlərin dəyişdirilməsinə cəhd etmənin yanlış olacağı, tədqiq edilən hadisələrin ən xüsusi nöqtəsini qaçırmaqla başlanğıcda yanlış yola getməkdən doğan nəticələrin də səhv olacağı qeyd olunur (s.11-13).
Müəllif İslamın hər sahəsində olduğu kimi iqtisadi sahədə də prinsipləri olduğunu ifadə edərək 3 başlanğıc prinsipə toxunur:
1. İslamın Qərb və digər sistemlərdən fərqli olduğunu qəbul etmək,
2. İslamın inanc, əxlaq, hüquq və s. bütün sahələrlə əlaqəli olaraq iqtisadi daxili strukturunu yaratdığını,
3. İslam ölkələrinin keçmiş və indiki durumlarını birlikdə tədqiq etməyi, çünki keçmişi yük olaraq görmək əvəzinə Qərbin bütün gücü ilə üzərinə gəldiyi halda onu tamamilə çökməkdən qurtaran rolunu vurğulamaq (s.14).
Prinsipləri ifadə edən müəllif, İslam cəmiyyətlərində faizçiliyin azalması və ya zəkatın rifahı artırması üzərində dini qaydaların təsirinin nə dərəcədə olduğunu müəyyənləşdirən tədqiqatların edilməməsinə diqqət çəkir və İslam iqtisadını tədqiq edənlərin bu faktorları da nəzərə alaraq nəzəriyyə qurması lazım olduğunu təklif edir (s.15).
Müəllif İslamın bir doktrinlə məhdudlaşmadığını, dünya görüşü və yaşayış tərzi olduğunu ifadə edərək İslamın marksist infrastruktur nəzəriyyəsindən və ya liberal homoekonomikus modelindən uzaq olduğunu, peyğəmbər və filosof müqayisəsi ilə izah edir (s.16). Peyğəmbərlərin vəhy alma xüsusiyyəti sayəsində insanın mahiyyətini və yaradılış gücünü görə biləcəyini, filosofların isə müşahidəyə əsaslanan tezlərinin yaradılışın xaricinə çıxaraq ortaya qoyduğu və insanların mahiyyətinə qısa müddət toxunmuşcasına göz boyadıqları ifadə edilir (s.17).
Liberalizmin nəzəriyyədə qalıb tətbiqatda kapitalizmin düşüncələrini əks etdirdiyini, sosializmin isə nəzəri prinsiplər yığını olaraq tətbiqatda kommunizmi təmsil etdiyini ifadə etdikdən sonra iki sistemin də öz cəmiyyətlərindən kənar bütün insanları istismar etməyi və əzməyi məqsəd götürdüyünü vurğulamaq üçün Camusun "Nihilist görüşlü modern diktatorların nəticədə terrora getdiyi kimi materialist zehniyyətli Qərb iqtisadi strukturlarının da sonunda istismarçı xüsusiyyətə malik olduğu" sözünə yer verir (s.18-19).
Müəllif bu sistemləri tənqid etdikdən sonra İslam iqtisad sistemini nəzərə alır. Hər dövrdə və hər inkişaf mərhələsində tətbiq olunan prinsipləri ehtiva edən strukturuyla davamlılıq göstərən quruluşu vurğulayır. İslamın yoksulluqla heç vaxt üzləşmədiyini ifadə edərək çöküşdən uzaq olduğunu qeyd edir. Qərb sistemlərinin iqtisadi uğursuzluqlarını İslama deyil, İslamın təklif etdiyi sistemi yaşamamağa bağlayır (s.21).
Kapitalizmdə, insan əvəzinə əşyaya və ticarətə önəm verildiyi, istehlakın istehsalın ardınca getmiş kimi görünsə də bunun tam əksi olduğu, istehsalın istehlakı artırdığı, istehlakın da istehsalı təşviq etdiyi bir sonsuz dövran bənzətməsi edilir. Müəllifə görə, kapitalizmin ən böyük ziddiyyətinin öz strukturundan qaynaqlandığını bilməməsi olmuşdur. Müəllif bu vəziyyəti belə izah edir: Kapitalizm istehsalı artırsa bazarda alıcı tapmayacağından böhrana girəcək, əgər bazar ölkələrinə yardım edərsə bu ölkələr böyümə potensialı əldə edəcək və kapitalizmin qarşısına təhlükə olaraq çıxacaq. Yardım etməsə isə istehsal etdiklərinə alıcı tapmayacaq, istehsalı ideallaşdırarkən əsas problem istehlak olaraq qalacaqdır (s.22-23).
Kommunizmdə buhran yaşamış kapitalizmin tam tərsi istiqamətdə eyni yolu izləsə də, istehlakı ideallaşdırarkən istehsal problemi ilə üzləşmiş, bir-birini yeyən dişli təkəri kimi istehsal və istehlak arasındakı bağ qırılıb düşmən olduqları ifadə edilir. İstehlakın rəhbərlərin əlində olduğu, xalqın isə qorxaqcasına haqlarını tələb etdiyi gizli bir üsyan psixologiyası içində olduğu qeyd edilir. Belə bir cəmiyyətdə istehsalın istehlakı, istehlakın da istehsalı zəiflətməsinin qaçılmaz bir son olduğu göstərilməyə çalışılmışdır (s.25-26).
Bu iki sistemin xoşbəxt cəmiyyət yaratma çabasının uğursuzluqla nəticələnəcəyini izah etdikdən sonra İslamın istehsal-istehlak münasibətində ölçü ətrafında qurulmuş sisteminə diqqət çəkilmişdir. Bu sistemdə insan iqtisadiyyata deyil, iqtisadiyyat insana görə formalaşır. İsraf qadağası istehlaka məhdudiyyət qoyur, faiz qadağası haqsız qazancın qarşısını alır, zəkat rifahı cəmiyyətə yayılan bir vasitə olur. Beləliklə, istehlak azlığı qərb sistemlərində olduğu kimi istehsalı təşviq etməyə mane olmayıb, iqtisadiyyat həyatın bütün sahələri ilə uyum halında olur (s.27-28).
İslam iqtisadi sahədə birbaşa kainatın Yaradıcısının təklifi və sistemi olaraq, qərb sistemləri kimi həyatın yalnız bir tərəfinə deyil, hər tərəfinə baxmış və beləliklə, həyatı xaosdan kosmos halına gətirməyi bacarmışdır. Elə ki, faizin görünüşdə maliyyə yasağı kimi görünsə də, daxili tərəfdə borclunun evinin kölgəsindən istifadə etməkdən belə çəkinən təqva səviyyəsinin olduğu izah edilir və İslamın həyata yön və məna verən tərəfinə işıq tutulur (s.28).
Kapitalizmdə mülkiyyət bir şəxsin ixtiyarına verilir, malı ələ keçirdikdən sonra başqalarını uzaq tutan və demək olar ki, insanın mübarizə apararaq əşyanın tanrısı olduğu ifadə edilir. Özünü cəmiyyətdən kənarda yerləşdirib cəmiyyətə qəzəb bəsləyən, yalnız bir şəxsin cənnət, digər şəxslərin isə cəhənnəm olduğu modern görünüşlü bir sistem olduğu qeyd olunur (s.29).
Kommunizmdə insan mülk əldə etməyə layiq görülməmiş, cəhənnəmin elə insanın özü olduğu, əşyanın tanrı - yəni totem və tabu olduğu, insanın kölə vəziyyətinə düşdüyü, insanın müstəqil bir vahid deyil, vahidin bir elementi olduğu və yalnız cəmiyyət şəklində əşyaya toxuna biləcəyi bir mənzərə çəkilmişdir (s.31). Kapitalizmin insanı, kommunizmin isə əşyanı tanrılaşdırmasından irəli gələn müasir iki sistemin insan xoşbəxtliyini təmin etməsi mümkün olmadığı deyilir.
İslamda insana Yaradıcısının icazəsi və neməti kimi nisbi hüquq verilmiş, qərb sistemləri kimi mütləq hüquq anlayışı mövcud olmamış, cəmiyyət və insan harmoniya içində hüquq və məsuliyyətlərə sahib olmuşdur. Belə ki miras və mülkiyyət hüququ, lazım gəldikdə cəmiyyəti boykot etmək hüququ məhz insana verilmişdir. Yaradıcısının qoyduğu qaydalar daxilində insanın; heyvana, bitkiyə, bir daş parçasına belə hüququ var və bu qaydalara riayət etdikdə Yaradıcısının razılığını qazanacağına, əbədi xoşbəxtliyə nail olacağına, riayət etmədikdə isə cəzalanacağına yer verilmişdir (s.33-35).
İslam mülkiyyət hüququnun ən yüksəyini insana vermiş və onu yer üzünün xəlifəsi adlandırmışdır. Belə bir adın nəticəsi olaraq ən böyük məsuliyyəti ona yükləmiş və bunun layiqincə yerinə yetiriləcəyinə inanmışdır (s.37). İnsana verilən bütün hüquqlarda Allah haqqı ən üstün tutulmuş, elə ki, keçmişdə padşahların kəfənlərini nizənin ucuna taxaraq gəzdirdikləri, bunun padşah da olsa hər an öləcəyini xatırlatma simvolu olduğu vurğulanmışdır (s.38-39). Mülkiyyət hüququndan sonra İslamın miras haqqındakı baxışlarına yer verilmiş, insanın təbii bir haqqı olduğu və bu haqqın əlindən alınamayacağı, bu haqqın yalnız maddi bir haqq olmayıb ilahi bir bəxşiş olduğu vurğulanmış, mirası idarə edərkən bu şüurun daşınması lazım olduğundan bəhs edilmişdir (s.40).
İnsanı şəxsiyyətli bir vahid olaraq görməyin və mülkiyyət hüququnun nəticəsi olaraq İslam ona şəxsi təşəbbüs haqqı vermiş, insanın əməyi və çalışması müqəddəs sayılıb ucaldılmış, elə ki, yalnız çalışması ilə yer üzünün xəlifəsi olma məsuliyyətini yerinə yetirə biləcəyinə vurğu edilmişdir (s.41). Çünki İslam qərb sistemləri kimi yalnız bir tərəfə fayda vermək əvəzinə fayda, vəzifə və məsuliyyətlərin cəmi olan haqq anlayışını yaratmış, qərbin haqq anlayışı yalnız dünya içini əhatə edərkən, İslamın haqq perspektivi həm dünyanı əldə tutma, həm də dünya üstü məsuliyyət yükünü daşıma şərtini haqqı istifadə etməyə hüquq vermişdir (s.42).
İslam, din və əxlaq xüsusiyyəti ilə fərd və dövlət arasında tam bir harmoniya yaratmış, beləliklə ruhu baxımından liberalizmdən ayrılmaqda, faiz sistemini qadağan edərək qazancı əməklə təmin etməkdə kapitalizmdən, ticarəti qanuni saymaqda isə sosializmdən fərqlənməkdədir (s.44).
Kommunizm xüsusi mülkiyyətə imkan verməmiş, əməyin keçmişini inkar edərək əməyə hörmətsizlik göstərmiş, pulla dolaşan kapital gücünü əməkdən üstün tutmuşdur. Bunun qarşısında İslam, kapitala əməksiz bir hüquq verməyib yarışa salmamış, kapitala ancaq əməyin müşayiətində qanunilik qazandıraraq əməyə hörmət bəxş etmiş, eyni zamanda faizi qadağan etmiş, dövləti lazım gəldikdə əməğin lehinə müdaxilə etmə hüququ ilə təchiz etmiş, gəlir və servetin daimi vergisi olan zəkatı alaraq rifahı cəmiyyətə yaymağı məqsəd götürmüş, qısacası, əməyə hörmət edən harmoniya və balans tablosu çəkmişdir (s.45-46).
Müəllif, İslamın iqtisadiyyatla bağlı prinsiplərində din ruhu və axirət inancı olması, Yaradıcısına hesabat vermə şüuru, faizi qadağan edib zəkatı təşviq etməsi, israf qadağasının neməti qoruması, lazım gəldikdə dövlətin müdaxilə etmə hüququ kimi faktorlardan dolayı təklif və tələbin qanununun gözlənilən səviyyədə işləyib krizə səbəb olmadığı deyilir. Kapitalizmin dövləti, kommunizmin isə insanı bazardan uzaqlaşdırdığı nöqtədə İslamın sərbəst bazar yaratdığı və fərdə şəxsi təşəbbüs hüququ verdiyi ifadə edilmişdir (s.47-49).
İslamda mövcud olan harmoniya və ölçü halı onu çöküşdən və fəlakətə sürüklənməkdən qorumuşdur. Elə ki, müəllif gələcəyin iqtisadçıları tərəfindən İslamın təmin etdiyi istehlak bərabərliyi üzərində nəzəriyyə irəli sürəcəklərinin qaçınılmaz olduğunu ifadə edərək İslamın hələ tam anlamıyla tədqiqatlara mövzu olmayan bu tərəfinə diqqət çəkmək istəmişdir (s.52).
Müəllif, İslam iqtisadını tarixi baxımdan xronoloji olaraq araşdıran bir işin olmadığını tənqid etmiş və bu səbəbdən yalnız əsas xətlərin ortaya qoyula biləcəyini demişdir (s.54). İslam iqtisadının tarixi keçmişi Peyğəmbər, xəlifə, Əməvi, Abbasi, Osmanlı dövrləri olaraq beş dövrdə yaşadığı inkişaflara yazar qısa şəkildə yer vermişdir (s.55). Peyğəmbər dövründə ənsar və mühacirlər arasında "Qardaşlıq şərikliyi" qurulması, Sufanın Əshabının bir yerdə yaşaması nümunəvi qurumlar arasında sayılmış, cahiliyyə qalıqları olan faiz qadağan edilmiş, sinif ayrı-seçkiliyi ləğv edilmiş və əsasən fəthlərə yönəlinmiş, daha səmərəli və ədalətli bir nizam qurulmuş və bilavasitə Quranın qoyduğu prinsiplərlə İslam iqtisadı çərçivəsi inşa edilmişdir. Xəlifə dövründə zəngin bir həyat yaşandığı, elə ki, hər doğulan uşağın maaşa bağlana biləcək dərəcədə olduğu ifadə edilmiş, Əməvi və Abbasi dövrlərində də bu zənginliyin davam etdiyini nəticə çıxarmaq mümkündür (s.56-57).
Məhz bu nöqtə - yəni zənginlik və ihtişam həyatı qərbin diqqətini çəkdiyindən İslam cəmiyyətini talan edib ihtişamın görünməyən pərdəsini öyrənib ölkələrinə aparmış, Rönesans kimi hərəkatlarla aydınlanmaları nəticəsində İslam geriləməyə başlamış, ağır nəticələri öz ardınca gətirmişdir (s.58).
Yoxsulluğun artması, sinif fərqinin yaranması, sosial ədalət institutlarının azalmasına baxmayaraq, İslam güclü bir mübarizə aparmış, bu günə qədər iqtisadi ekvivalenti olan Müsəlman olmayan ölkələrin məğlubiyyətindən uzaq qalmışdır. Lakin yazar İslamı bu vəziyyətdən qurtaracaq nəslin mütləq İslam iqtisadını başdan qurub yenidən təşkil etməsi zərurətini bizə təkrar-təkrar xatırladır (s.59).
Müəllif bu ipuclarını verərək yenidən qurulacaq İslam cəmiyyətinin iqtisadi strukturuna dair bizə bir resept təqdim etmişdir. Bu reseptdə: əvvəlcə qərb institutlarını təmizləmək, sonra onlara yardım edənləri də təmizləmək, faizi və faiz şübhəli əməliyyatları qadağan etmək, zəkatı sosial ədalət vergisi kimi icra etmək, xammal mənbələrini ən səmərəli şəkildə istifadə edəcək sistemi qurmaq və gənc İslam beyinlərini ilahi sevgi ilə yetişdirmək yazılmışdır (s.59). Bu resept tətbiq edildikdə İslam ortaq bazarı, kapitalı, valyuta təşkilatı yaradılacaq, işçi mübadiləsi və xammal ticarəti aparıldıqda İslam ölkəsi olan və olmayan ölkə ayrımı ediləcək, tam mənasıyla bütün İslam ölkələri arasında tam bir iş bölümü olacağı ifadə edilmiş və ideal İslam iqtisadi strukturunun yalnız belə mümkün olacağı ümidini bizdə oyadaraq kitabını bitirmişdir (s.60).
Mənbə: İSEFAM - İslam Ekonomisi ve Finansı Uygulama ve Araştırma Merkezi