Dr. Enver Osman Kaanın "İqtisadiyyatın Fiqhdəki Yeri və Quruluşu" adlı əsəri on yeddi bölümdən ibarətdir.
Əsərin birinci bölümündə iqtisadiyyatın bəzi ümumi anlayışlarının tərifi verilib və anlayışlar qısaca izah edilib. İkinci bölümdə Qərb və İslam dünyasının tarixi quruluşu haqqında, xüsusilə iqtisadiyyat baxımından məlumat verilmişdir. Roma İmperiyasının dağılmasından sonra Qərbdə ortaya çıxan feodal sistem dövrü Sənaye İnqilabı ilə başa çatmışdır. Müəllifə görə, liberalizm və sosializm ideyaları Aristotel və Platon qədər uzağa gedib çıxır. Aristotel liberalizmin, Platon isə sosializmin ilk öncülərindən sayılır. İslam ortaya çıxmazdan əvvəl Rəsulullahın (s.a.v.) böyük babası Haşim, Romadan aldığı ticarət imtiyaz sayəsində Məkkə karvanlarını müəyyən yerlərə qədər aparması Məkkədə ticarətin inkişafına töhfə vermişdir. Sonrakı illərdə İslamın geniş bir coğrafiyaya hakim olması ticarət yollarının əhəmiyyətli bir hissəsinin müsəlmanların əlinə keçməsinə səbəb olmuş və müsəlmanların iqtisadi sahədə təsirini artırmışdır. Müəllif, İslamın ortaya çıxdığı ilk dövrdə istifadə olunan pul vahidləri, dövlətin gəlir mənbələri, ilk vəqf nümunələri, ribanın qadağan edilməsi, Əməvi dövründə sarraf və cəhbəzlərin bank kimi işləməsi haqqında məlumat verir. Bu bölümdə tımar sistemi ilə feodal quruluş arasında bəzi oxşarlıqların olduğu qeyd olunur. Yazara görə, Osmanlının iqtisadi quruluşu Nizam-ı Qədim (1075-1775) və Nizam-ı Cədid (1775-1923) olmaqla iki əsas bölməyə ayrılır. Birinci dövrün əsas tərkib hissəsi fütüvvət və əxi təşkilatıdır. İslam iqtisadiyyatı adı ilə ilk işləri Məhəmməd Hamidullah və Mavdudi kimi hind müsəlmanları etmişdir. Yenə də ilk magistr təhsili Pakistan və Misirdə 1970-ci illərdə başlamışdır. Əbu Yusuf, İbn Teymiyyə, Nasiruddin Tusi, İbn Xəldun və Şah Vəliullah kimi şəxslərin iqtisadi sahədə işlənməsi lazım olan adlar olduğu qeyd edilir.
Üçüncü bölümdə İslam iqtisadiyyatının mənbələri aşağıdakı kimi sıralanır: Quran, hədis, təfsir, fiqh, ümumi ədəbiyyat, beynəlxalq konfranslar, milli konfranslar və yeni mənbələr. Dördüncü bölümdə kapitalizm, sosializm və faşizmin prinsipləri və dünya görüşləri haqqında ümumi məlumatlar yer alır. Kapitalizmin bu qədər uzun ömürlü olmasının səbəbinin çevik bir quruluşa malik olmasından qaynaqlandığı iddia edilir. İşçi hüquqlarında göstərilən çeviklik buna bir nümunədir. Bölümdə kommunizm və faşizmin sərt və təzyiqçi tutumu səbəbilə varlığını davam etdirə bilmədiyi qeyd olunur. Kapitalizmə alternativ yaradılmadığı üçün kapitalizm varlığını davam etdirir. Beşinci bölümdə qeyd edlir ki, İslamın iqtisadi sistemi hazırda kapitalizmə ən mühüm meydan oxumadır. Ancaq müsəlmanların vəziyyəti, bu meydan oxumaya əlverişli deyil. Müsəlmanlar İslam elmlərini belə Qərbin pozitivist anlayışı ilə oxuyurlar. Qərbdə Renesans hərakatının başlamasına qədər kilsənin təsiri Qərbin iqtisadi olaraq geri qalmasına səbəb olmuş; İngiltərə, İtaliya, Almaniya, Fransa, İsveçrə kimi ölkələrdə başladılan islahat hərakatları nəticəsində Vatikan təsirini itirmişdir. Müəllif, Qərbdə iqtisadiyyat sahəsində iki əsas ekolun yarandığını bildirir. Marshall və Mill kimi iqtisadçıların dəstəklədiyi ekola görə insanın iş bitirmə zövqü, yaxınlara baxma ehtiyacı, din, ənənə və s. iqtisadiyyata yön verir. Tarixçi ekol adlandırılan bu cərəyan iqtisadiyyatda nisbilikdir. Deduksiya metodu, mütləqçi və ümumilikçi digər ekolun ən önəmli nümayəndələrindən biri də David Ricardodur. Müəllif, Sabri Ülgenerin Weberi əzbərləmə yolu ilə izlədiyini, Osmanlı cəmiyyətinin sistem olaraq deyil, həm də düşüncə olaraq Qərbin getdiyi yolda irəliləməsi lazım olduğu düşüncəsini tənqid edir. İslami iqtisadiyyat düşüncəsində ehtiyacları qarşılayacaq qədər mənbələr mövcuddur. Altıncı və yeddinci bölümlərdə Quran və Sünnətdə iqtisadi anlayışlar mövzularına görə təsnif edilərək orijinal mətnlər şərhsiz şəkildə təqdim olunmuşdur. Edilən bu təsnif İslam iqtisadiyyatı ilə məşğul olanlara yol göstərici xarakter daşıyır.
Səkkizinci bölümdə kommunist sistemin insanın fitrətinə zidd hərəkət etməsi səbəbilə yıxıldığı, kapitalizmin hələ də davam etməsinin isə insan arzu və istəklərinə xitab etməsindən qaynaqlandığı ifadə edilir. Müəllif, İslam iqtisadiyyatının aşağıda sadalanan on xüsusiyyətinin olduğunu qeyd edir:
1. Mülk Allaha aiddir.
2. Məlumat mənbəyinin ən yuxarısında Vəhy durur.
3. İqtisadiyyatın əsasını əxlaq təşkil edir.
4. Rifah cəmiyyətə yayılır.
5. İqtisadiyyat ehtiyac mərkəzlidir. İslam iqtisadiyyatında ehtiyaclar sonsuz deyil. Ehtiyaclar zəruri ehtiyaclar, rahatlıq təmin edən haci ehtiyaclar, tamamlayıcı və gözəlləşdirici tahsini ehtiyaclar olmaqla üçə ayrılır. Mənbələr də insan müdaxiləsi ilə ədalətli bölünmədiyi üçün mənbə qıtlığı yaşanır.
6. Davamlılıq əsasdır. Davamlılığın ən rasional forması axirət inancıdır, təhlili maraqlıdır. Dünya həyatı davamlılıq baxımından insan ehtiyaclarını heç vaxt ödəyə bilməz.
7. Vergi müqəddəsdir.
8. İsraf haramdır.
9. Həmrəylik təşviq edilir.
10. Bazara müdaxilə edilməməsi əsasdır. Qiymətlərə müdaxilə edilməməsi əməyə hörmətin ifadəsi anlamına gəlir. Çünki kapitalı doğuran əməkdir. Əməyi təşviq edən də kapitaldır.
Doqquzuncu bölümdə İslam iqtisadiyyatının aşağıda sadalanan beş prinsipinin olduğu ifadə edilir:
1. İnsan mala qarşı tam müstəqildir. Belə ki, müsəlman; sərvət toplamaq, hədsiz ehtiyac, pulun qulu olmaq kimi çirkin əməllərdən uzaq durmaqla mala qarşı tam müstəqil olur. Müsəlman, maldan asılı deyil; ancaq mal Quranda xeyir anlamında istifadə edildiyi üçün mala sahib olmanın Allahın lütfü olduğunun fərqindədir. Samir Aminin asılılıq nəzəriyyəsinə görə inkişaf etməmiş ölkələr inkişaf etmiş ölkələrə asılı qaldıqca inkişaf edə bilməzlər. Ölkələrin də mal məsələsində insan kimi tam müstəqil olmaları lazım olduğu ifadə edilir.
2. Gəlir bölgüsündə ədalət var.
3. Qazancın mənbəyi qanuni olmalıdır. Qanuniliyin meyarı Vəhydir.
4. Güvən və sabitlik var. Sabitlik üçün istehsal və təklif yüksək tutulur, pul siyasətində qərar və bilinməzlik qarşısı alınaraq davamlılıq təmin edilir; qiymət və keyfiyyətə müdaxilə edilməməsi əsasdır.
5. Dünya və axirət balansı var. Yalnız dünya mərkəzli iqtisadiyyat anlayışında istehlak məqsəd halına gələcək, yalnız axirət mərkəzli iqtisadiyyat anlayışında istehsalı təşviq edən elementlər zəifləyəcəkdir. Dolayısıyla ikisi arasında balans təmin edilir. Ancaq əsas olan ayədə də qeyd edildiyi kimi axirət həyatıdır. Çünki axirət həyatının əsas alınması ilə insan yalnız dünya hırsına məğlub olmaqdan qurtula bilər.
Onuncu fəsildə İslam iqtisadiyyat siyasətləri Qədim və Müasir dövr olaraq iki hissəyə ayrılaraq təhlil olunmuşdur. Qədim dövr iqtisadiyyatında aşağıda göstərilən beş əsas mövzuda siyasətlər inkişaf etdirilmişdir.
1. Sülh yolu ilə əldə edilən gəlirə fey və müharibə nəticəsində əldə edilən gəlirə qənimət adı verilmiş və bunlar ilə bağlı siyasətlər müəyyən edilmişdir.
2. Müsəlman olmayanlardan alınan Cizyə baş vergisi, Xərac vergisi və müsəlmanlardan alınan Öşür vergisi ilə bağlı siyasətlər.
3. Ölü torpaqları canlandıran şəxsin torpağın sahibi olması təşviq siyasəti kimi istifadə olunmuşdur.
4. İqta sistemi ilə torpağın davamlı işlənməsi təmin olunmuşdur.
5. Mədənlərin asan və ya çətin çıxarılmasına görə müəyyən edilmiş vergi dərəcələri siyasəti mövcuddur.
Müasir dövrdə beş sahədə siyasətlər müəyyənləşdirilmişdir.
1. Pul siyasəti
2. Qiymət siyasətində müdaxilə edilməməsi əsasdır, lakin monopoliya qadağan edildiyi üçün bazara müdaxilə etmək məhdud da olsa keçərliliyini saxlayır. Bazara müdaxilə olunmamasının şərti monopoliya olmamasına bağlıdır.
3. Maliyyə və ya vergi siyasətində gəlir bölüşdürülməsində ədalətin təmin edilməsi prinsipi ilə siyasətlər müəyyənləşdirilmişdir.
4. Kənd təsərrüfatı, sənaye və ticarət siyasətləri
5. Enerji siyasətləri
On birinci fəsildə faiz mövzusu əhatəli şəkildə araşdırılmışdır. Faiz, artıqlıq mənasını verir. Faizi antik Yunan filosoflarından xristian din adamlarına qədər tarixdə bir çox fikir və din qəbul etməmişdir. Xristianlıqda faiz qadağası Calvinə qədər davam etmiş, John Calvin ilə qadağa yumşaldılaraq kapitalizmin təməli qoyulmuşdur. Weber, Katolikliyi tənqid edərkən Protestantlığı insanın təbiətinə və iqtisadiyyata daha uyğun hesab etmişdir. Faiz müsəlmanlar arasında tarixdə institusionallaşmamışdır. Lakin, təəssüf ki, bir çox dövrdə dövlət tərəfindən istifadə olunmuşdur. Məsələn, Osmanlı tez-tez faizlə borc almışdır. Faiz ardıcıl olaraq Rum Surəsi 29-cu ayə, Nisa Surəsi 160-161-ci ayə, Al-i İmran Surəsi 130-cu ayələrinin nazil olması ilə mərhələli olaraq qadağan edilmişdir. Faizin növləri və təfərrüatı hədislərdə izah olunmuşdur. Məsələn, Übadə ibn Sabitin nəql etdiyi qızıl qızılla ... hədisi kimi. Faiz yeddi səbəbdən haramdır;
1. Ticarətdə risk var; lakin faizdə pulun geri qaytarılmaması ehtimalından başqa risk yoxdur.
2. Qazanc, kapital + əməyin və ya kapital + riskin birləşməsi ilə əldə olunur. Faiz isə kapitala əməyin və ya riskin əlavə olunmadan əldə olunur.
3. Pul xərcləndiyi üçün pulun icarəsi olmaz.
4. Faiz ilə sərmayə arasında tərs mütənasiblik vardır.
5. Faiz sərmayəni monopoliyalaşdıraraq həmrəyliyi və yardımlaşmanı azaldır.
6. Faiz istehsalata girmədən əldə edilir; lakin qazanc istehsalata girdikdən sonra əldə edilir.
7. Faiz, gəlir bölüşdürülməsinin pozulmasının əsas səbəbidir.
Fiqh kitablarında ribə’n nəsiə borc faizi, ribə’l fadl alış-veriş faizi olaraq keçir. Müasir dövrdə nominal, real, sadə və birləşik faiz olmaqla dörd əsas faiz mövcuddur. Faizin tərifi barədə ortaya çıxan bəzi fikirlər faiz qadağasının pozulmasına yönəldilmişdir və bu fikirlər Elmalılı kimi alimlər tərəfindən şiddətlə tənqid olunmuşdur. Borclanma zamanı borcun miqdarının misliylə ödənilməsi ümumi qəbul olunan bir yanaşma ikən Əbu Yusuf bu fikrə qarşıdır. Ona görə, borcun müddəti ilə ortaya çıxan dəyər itkisinin borclu tərəfindən qarşılanması lazımdır.
On ikinci fəsildə İslami kapital qazanma yolları izah olunmuşdur. Hüquq yalnız dünyəvi, fiqh isə həm dünyəvi, həm də axirət işlərini əhatə edir. Xüsusi hüquqda tərəflər bərabər şərtlərə malikdirlər. İctimai hüquqda tərəflərdən ən azı biri dövlətdir. Əmlak hüququ borclar hüququna nisbətən statikdir. İslam hüququnda hüquqi şəxslər mülki hüquqa nisbətən bir qədər fərqlidir. Şəxs anlayışında ortaya çıxan bu fərqə görə, şəxs İslam hüququnda hüquq və məsuliyyətlərə malikdir. Mülki hüquqda hüquqi şəxslər də hüquq və məsuliyyət daşıyırlar. Hüquq əsl mənadadır. Hüquq, qul və Allah haqqı olmaq üzrə iki yerə ayrılır. Məhkəmədə sübut edilməyə ehtiyac duyulana qaza-i haqq, məhkəmədə sübut edilməyə ehtiyac duyulmayan isə dini haqq adlanır. Bu iki hüquq anlayışı arasındakı fərq budur: Dini haqq sübut edilməyə ehtiyac duymaz, axirətdə hər şey onsuz da ortaya çıxacağı üçün dini haqq yerinə yetirilir. Ayni haqq anlayışı hazır olan mal üzərindəki hüquqdur. Şəxsi haqq isə mal deyil, dəyər üzərində ortaya çıxan hüquqdur. Ayni haqqda hüquq eynən yerinə yetirilir, şəxsi haqqda ortaya çıxan hüquq dəyər üzərindən şəxsin hüququ olur. Əldə edilən və normal şəkildə faydalanılan hər şey maldır.
Mallar üç şəkildə təsnif edilirlər: mütəqavvim və qeyri-mütəqavvim mallar, misli və qiyəmi mallar, son olaraq isə daşınan və daşınmaz mallardır. Həmçinin istehlak olunan və istehlak olunmayan mallar da vardır. İstehlak olunan mallar kiraya verilə bilməz. Pul da istehlak olunan hissəsinə daxil olduğu üçün kiraya verilə bilməz və dolayısı ilə üzərində faiz alınmaz. Mülkiyyətdən doğan hüquqlar vardır. Məhdud ayni (milk-i naqis) hüquq və məhdud olmayan ayni hüquq (milk-i tam). Evini kirayə verən şəxs ayni intifa hüququna, kirayə götürən isə şəxs intifa hüququna sahib olur. Bu iki halda da məhdud hüquq mövcuddur. Həm əşya, həm də istifadəsi üzərində hüquq sahibi olunarsa, milk-i tam yəni məhdud olmayan ayni hüquq mövcud olur.
Mülkiyyəti əldə etmə yolları üç əsas başlıq altında araşdırılır və mülkiyyətin inşa edilməsi və ötürülməsi anlayışları üzərindən təsnif edilir. Ovlanma, ölü torpağı canlandırmaq, ot və ağaclar və mədən ilə xəzinə olmaqla mülkiyyətin inşa edilməsi həyata keçirilir. İkincisi, müqavilə, miras və s. kimi hallarla mülkiyyəti məhdudlaşdırmadan ötürülməsi ilə formalaşır. Son olaraq mülkiyyəti məhdudlaşdıraraq ötürülməsi ilə formalaşır.
On üçüncü bölümdə borclar hüququ ələ alınmışdır. İslam hüququ detallı olduğu üçün əməl, müasir hüquq isə hüquq anlayışı üzərindən hüquq sistemini qurur. Borclar adətən müqavilə ilə ortaya çıxdığı üçün bu bölümdə müqavilə mövzusu ətraflı şəkildə izah edilmişdir. Bu baxımdan, müqavilə növləri və müqaviləni pozan hallar açıqlanmışdır. Müqavilənin özündə, edənlərdə, məclisdə və mövzuda olmaqla dörd əsas başlıqda müqavilənin şərtlərinin təmin edilməsi tələb olunur. Bu dörd əsas başlığın da öz daxilində şərtləri vardır. Alış-veriş də əslində bir müqavilədir və dörd növ alış-veriş vardır. Malın mal ilə dəyişimi "mübadilə", malın nağd pul ilə dəyişimi "bey", nağd pul ilə nağd pul dəyişimi "sarf" və malın daha sonra çatdırılmaq üzrə nağd pul ilə dəyişimi "sələm" müqaviləsi. Hədiyyə, icarə, əriyyət, vediyə/əmanət, qərz/borc, sarf, havalə, kəfalət/təminat, vəkalət/vasitəçilik, girov/ipoteka, şirkət/ortaqçılıq, sələm, ıstısna və qismət müqavilələri müqavilənin məqsədlərini göstərir.
On dördüncü bölümdə İslami bankların tarixi haqqında məlumat verilərkən bu bankların İslam ölkələri xüsusilə Türkiyədəki inkişaf proseslərinə toxunulmuşdur. Mudarəbə üsulu ilə pul toplama təklifi ilk dəfə Siddiqi tərəfindən irəli sürülmüşdür. Toplanan fondların murabahə üsulu ilə təqdim ediləcəyi fikri isə Sami Hammoud tərəfindən inkişaf etdirilmişdir. İslami banklar murabahə, sükuk və icarə kimi alətlər ilə maliyyə bazarlarında fəaliyyət göstərir. İslami bankaların təvərruq və 'iynə kimi mübahisəli fond təmin etmə üsulları da mövcuddur.
On beşinci bölümdə kapital bazarlarında əməliyyat aparan maliyyə vasitələri və yeni inkişaf edən İslami kapital bazarları məhsullarına toxunulmuşdur. Məlum olduğu kimi mal və xidmətlərin alqı-satqısının aparıldığı bazarlar, istehsal məqsədilə alqı-satqının aparıldığı bazarlar, istehsal edəcək olanların fond ehtiyacının qarşılandığı kapital bazarları olmaqla üç növ bazar mövcuddur. Hissə senetlerinin İslam'a uygun olması üçün alınan hissə senedinin aid olduğu şirketin her türlü faiz işlemlerinden, domuz eti, alkol gibi İslam'ın yasakladığı her türlü faaliyetten uzak durması gerekmektedir. Bu hassasiyete dikkat etmək üçün son zamanlarda İslami hisse senetleri üçün İslami endeksler oluşturulmuştur. Sükuk son dönemlerde geliştirilen İslami finansal araçlardan olmasına karşın aracı kurumun bu işlemde hangi rolde olduğu, sukuk alan ortakların varlığı neden satamadığı gibi sorular cevapsız kalmaktadır. Yazara görə, forward, future, swap ve opsiya kimi törəmə alətlər riski azaltmaq üçün edilərsə İslama uyğundur; spekulyasiya və arbitraj məqsədli olması halında İslama uyğun deyildir.
On altıncı bölüm siğorta mövzusuna ayrılmışdır. Əksər alimlərin fikrincə, konvansionallı siğortanın məcburi olması halında bu siğortanı etdirmək caizdir, əks halda siğorta caiz deyildir. Müslümanların siğorta mövzusundakı narahatlıqlarını aradan qaldırmaq üçün keçmişdə tətbiq olunan təkafül tətbiqi gündəmə gəlmiş, ilk dəfə Birləşmiş Ərəb Əmirliklərində 1979-cu ildə təkafül şirkəti yaradılmışdır. Tərafülə yatırılan yatırımlar iki hissəyə bölünür. İlk hissədə toplanan fond, zərərləri qarşılamaq üçün ayrılmışdır; ikinci hissədə toplanan fondlar isə qazanc məqsədli investisiya fondlarında istifadə edilir. Qazancdan gələn gəlir menecerlər, ortaq və iştirakçılar arasında bölüşdürülür; zərər halında isə kapitaldan, sistemdə çatışmazlıq olduğu halda idarəçi qərzi hasən ilə dəstək verir.
On yedinci bölümdə Rəsulullah (sallallahu aleyhi və səlləm) dövründə Mədinəyə köçən Müslümanların ticari azadlıqlarının təmin edilməsi məqsədilə Rəsulullah (s.a.v.) tərəfindən bazar qurulması izah edilmişdir. Qurulan bu bazarda səhər ən tez gələn, bazarda yerini alacaqdır. Bölümdə Rəsulullah (s.a.v.) və səhabə dövründə iqtisadiyyatda tətbiq olunan prinsiplərin oxşarlarının sonrakı Müslüman dövlətlər tərəfindən də tətbiq olunduğu izah olunur. Bunlar arasında fütüvvet və əxilik təşkilatları mühüm bir yerə sahibdir. Qurulan bu təşkilat ilə təşkilat üzvləri arasında peşə birlikliyi və disiplini təmin etməklə yanaşı, İslami dəyərlərin üzvlər üzərindəki təsiri ilə iqtisadiyyatın əxlaqi yönünə dəstək verilmişdir. Vəqflərin ilk nümunələri Rəsulullah (s.a.v.) dövründə başlamış, sonrakı dövrlərdə oxşar şəkildə davam etmişdir. İlk iştirak bankçılığı Misirdə 1963-cü ildə qurulmuşdur. İştirak bankları Türkiyədə ilk olaraq Turgut Özal’ın baş nazir olduğu 1983-cü ildə açılmışdır. 2020-ci il etibarilə üçü dövlət, üçü özəl olmaqla, Türkiyədə toplam altı iştirak bankı fəaliyyət göstərir.
Mənbə: İSEFAM - İslam Ekonomisi ve Finansı Uygulama ve Araştırma Merkezi